Istanbul qanili qurulushi xitay shirketlirige kötürege bérilishi mumkin

Türkiyening tashqi ishlar sabiq ministiri (hazirqi türkiye jumhur re'isi) rejep tayyip erdoghan “Qanal istanbul layihesi” ni élan qilmaqta. 2011-Yili 27-aprél, istanbul, türkiye.

Qara déngiz bilen marmara déngizini bir birige baghlaydighan qanal istanbul layihesi türkiye jumhur re'isi rejep tayip erdoghan teripidin 2011-yili élan qilin'ghan bolup, mezkur layihe qurulushining xitay teripidin kötürege élinish éhtimalliqi ilgiri sürülmekte.

Zhurnalist zhale öztürk xanimning “Jumhuriyet géziti” de élan qilghan yazmisida, qurulushni kötürege élish üchün töt xitay shirkitining teklip sun'ghanliqi ilgiri sürgen.

Zhale öztürk xanim xitayning meblegh we téxnika küchidin paydilinip istanbul qanili qurulushi arqiliq türkiyede yerlishishke urunuwatqanliqini tekitlep mundaq dégen: “Üchinchi istanbul köwrükige meblegh salghan xitayning buning bilen toxtap qalmaydighanliqi éniq idi. Istanbul ayrodromi we déngiz portlirini nishan qilghan xitay pütün küchi bilen türkiyege yerlishishke bashlidi. Xitay istanbul qaniligha meblegh sélish bilenla cheklinip qalmaydu. Küchlük insha'at shirketlirige ige xitay istanbul qanilining qurulushinimu kötürege alidu.”

“Sözchi géziti” de élan qilin'ghan “Qanal istanbul dep yézilidu, xitay we qatar dep oqulidu” namliq maqalide, zhurnalist serpil yilmaz xanim mezkur qurulushining xitayning menpe'eti üchün xizmet qilidighanliqini éytqan.

Maqalide xitay terepning mezkur qurulushini élish üchün türkiyege 30 milyard dollar teklip sun'ghanliqi, türkiyege jem'iy 65 milyard dollar meblegh sélishqa wede bergenliki ilgiri sürülgen bolup, közetküchiler türkiyening bu xil ghayet zor sommiliq ul mu'essese qurulushi seweblik xitaygha téximu yéqinlishidighanliqini éytmaqta.

“Qarar téléwiziyisi” de qoyulidighan “Ortaq eqil” programmisida, kélechek partiyesidin tonulghan siyasetchi kani torin ependim qanal istanbul layihesining xitay meblighini élip kélish üchün layihelen'gen bir manéwir ikenlikini ilgiri sürüp mundaq dégen: “Xitay puli mushu usul bilen kélidu. Istanbul qanili layihesi xitay puli élip qilish üchün bir wasite süpitide qolliniliwatidu. Biraq xitayning puli kirgen héchqandaq bir yer güllen'gen emes.”

Iqtisadiy jehettin barghanséri xitaygha yéqinlishiwatqan türkiyening istanbul qanili qurulushi seweblik siyasiy jehettinmu xitaygha béqindi bolup qélishi mumkinliki ilgiri sürülmekte. Mutexessisler, xitayning qerz qiltiqi siyasiti seweblik weyran bolghan we musteqilliqi tehdit astida qalghan döletlerni misal körsitip, türkiyeni qattiq agahlandurmaqta.

Xitay ishliri mutexessisi memettoxti atawulla ziyaritimizni qobul qilip, xitayning ottura asiya we afriqa döletliride ishlitip kéliwatqan qerz qiltiqi diplomatiyesining iqtisadiy jehette passip qéliwatqan türkiyede yüz bérish éhtimalliqnimu küchlük ikenlikini éytti.

Dangliq zhurnalist akif bekining “Qarar géziti” de élan qilghan maqaliside, xitayning türkiyediki awazi dep qariliwatqan doghu pirinchekning hökümet teripidin etiwarlinishining, türkiyening xitayni achchiqlandurup qoyushtin éhtiyat qilishining we Uyghur qirghinchiliqigha köz yumushining sewebini istanbul qanili layihesige baghlap analiz qilghan. Istanbul qanili seweblik türkiyening Uyghur mesiliside xitay aldida süküt qiliwatqan bolushi mumkinlikini ilgiri sürgen.

Iskender öksüz teripidin “Qarar géziti” de élan qilin'ghan “Gélimizni siqmisun” namliq maqalide aptor xitayning meblegh sélish siyasiti heqqide toxtilip mundaq dégen: “Xitayning meblegh sélish siyasiti ochaqlarni öchüridu. Misalliridin biri sirilankaning béyjing bilen imzalighan port qurulushi kélishimi.

Sirilankaning on yilda ghayet zor sommiliq qerzge boghulushigha seweb bolghan kélishimname seweblik, hökümet milyard dollarliq port bilen 15 ming géktar yerni xitaygha 99 yilliq ijarige bérishke mejbur boldi. ‛qerzge bogh we yutuwet‚ taktikisini yolgha qoyghan xitayning iqtisadiy qoralini ishlitish mitudi istanbul qanili layiheside diqqet tartmaqta.”

Liwérpol uniwérsitétida xitay siyasiy tetqiqati bilen shughulliniwatqan doktor jeren erginich “Bir gün” gézitining ziyaritini qobul qilip, türkiyening yéqinqi yillardin buyan iqtisadiy meblegh yétishmeslik seweblik xitaydin qerz alghanliqini, bu xil qerz élish we meblegh sélish heriketliri ashkarilan'ghanche, türkiyening qeyerde turushni pilanlighanliqini téximu éniq bilgili bolidighanliqini éytqan.

Zhurnalist kamuran ependim mezkur layihe heqqide yazghan maqaliside türkiyediki öktichi partiyelerning xitayni türkiyening dölet menpe'iti bilen munasiwetlik istanbul qanili qurulushi heqqide qattiq agahlandurushi kéreklikini éytqan.

Kamuran ependim bu heqte so'allirimizgha élxet arqiliq jawab bérip mundaq dédi:

“Xitay qurghan iqtisadiy munasiwetler ochuq-ashkara élan qilinmighan siyasiy munasiwetlerdur. Xitay istanbul qanili layihesini kötürege alsa aq partiye hökümet béshidila bolidiken, xitayning tesiri téximu küchlük bolidu. Xelqining 80 pirsenti qarshi bolghan bir layihege meblegh sélish we qurulushini kötürige élish xitaygha kütülmigen aqiwetlerni keltürüp chiqirishi mumkin. Xitay bu qurulushni kötürege alsa, türk xelqi bedel töleshke hazir bolushi kérek.”

Xitay shirketlirining istanbul qanili qurulushini kötürege élish mesilisi bilen birge istanbul qanili qurulushining xitayning “Bir yol bir belwagh” qurulushi bilen bolghan munasiwiti heqqidiki talash-tartishlarmu ulghiyishqa bashlighan.

Xitayda yashaydighan türk zhurnalist kamuran kizlak ependim “Bir gün” gézitide élan qilghan “Istanbul qanili we xitay” namliq maqaliside, qanal istanbul qurulushining montiro kélishimnamisining buzulushigha yol achidighanliqini, buning rusiyege selbiy tesir körsitidighanliqini, bu seweblik xitayning istanbul qanili qurulushini kötürege élish arqiliq rusiyening menpe'itige ziyan yetküzmeydighanliqini éytqan.

Biraq bezi közetküchiler istanbul qanili qurulushining rusiyeni türkiyedin ötidighan “Bir yol bir belwagh” qurulushigha qatnashturush üchün bir tirishchanliq bolushi mumkinlikini ilgiri sürmekte.

En'gliye merkezlik HSBC bankisi türkiye shöbisining mudiri sélim kerwanjining istanbul qanili heqqide yazghan maqaliside, mezkur layihening rusiyeni “Bir yol bir belwagh” qurulushigha qétishta muhim rol oynaydighanliqini tekitligen.

Kamuran ependim bu heqtiki so'allirimizgha jawab bérip mundaq dédi: “Rusiye ‛bir yol bir belwagh‚ qurulushining ichidiki dölet. Rusiyening ‛bir yol bir belwagh‚ qurulushi üchün istanbul qaniligha éhtiyaji yoq. Hetta ‛bir yol bir belwagh‚ qurulushighimu qanchilik éhtiyaji bar, éniq emes. Qara déngizda qirghiqi bolghan, istanbul we chanaqqel'e qoltuqidin normal paydilinalaydighan rusiyening istanbul qaniligha éhtiyaji barliqini éytish ré'alliqni burmilashtur.”

Mutexessis memet toxti atawulla ependim ziyaritimiz dawamida, istanbul qanilining “Bir yol belwagh” qurulushi bilen bolghan munasiwiti toghrisidiki so'allirimizgha tepsiliy jawab berdi.

Közetküchiler, xitayning türkiyede xelq teripidin anche qarshi élinmighan qanal istanbul qurulushini kötürege élishi xitaygha qarshi keypiyatning téximu yuqurilishigha seweb bolidu dep qarimaqta. Buning bilen birge aq partiye hökümranliqidiki türkiyening bu xil zor sommiliq meblegh seweblik xitay aldida siyasiy musteqilliqini yoqitish éhtimalliqimu kishilerning endishisini qozghimaqta.