Sheher bashliqi namzati yashar saghlam: “Xitay bizning üch ming yilliq düshminimiz, bu sheherde xitay baghchisi sélish toghra emes”

Türkiyening 4-chong shehiri bolghan gazi'antep sheherlik hökümet saldurghan “Galle” baghchisining ichidiki xitay chong baghchisidin körünüsh. 2024-Yili féwral, türkiye.

Türkiyening 4-chong shehiri bolghan gazi'antep sheherlik hökümet saldurghan “Galle” baghchisining ichide chong xitay baghchisigha orun bérilishi kishilerning qattiq naraziliqini qozghidi. Sheher bashliqi namzati yashar saghlam ependi: “Xitay biz türklerning 3 ming yilliq düshmini” dédi we özining 31-marttiki saylamda utup chiqip gazi'antep sheher bashliqi bolsa xitay baghchisini taqiwétidighanliqini ilgiri sürdi.

Xitay hökümiti 2010-yili türkiye bilen istratégiyelik hemkarliq kélishimi tüzgendin kéyin türkiyening herqaysi wilayet, sheher, idare-jem'iyet we ammiwi teshkilatliri bilen “Dostluq” ornitishqa alahide ehmiyet bérip kelmekte. Buning bilen xitayning bezi sheherliri türkiyediki sheherler bilen “Qérindash sheher” lik kélishimi tüzüp, her xil yollar bilen xitay medeniyitini tonushturup kelmekte. 2016-Yili 9-ayning 23-küni ürümchi shehiri bilen “Dostluq” ornatqan gazi'antepning xitay rawaqlirini yasitip, baghche sélishi xelq-ammisining qattiq naraziliqigha uchridi. Chünki, Uyghur aptonom rayonining merkizi we Uyghurlar shehiri bolghan ürümchi bilen dostluq ornatqan bu sheherge Uyghur medeniyet modélliri emes belki xitay medeniyiti modéli bolghan rawaq we bashqilar sélin'ghanidi.

Biz mezkur baghche toghrisida téximu tepsiliy melumat igilesh üchün gazi'antep sheherlik hökümetning axbarat xizmetlirige mes'ul xadimi tülay xanimgha téléfon qilip, mezkur baghche toghrisidiki so'alimizni yetküzduq. Tülay xanim sheherlik hökümetning munasiwetlik mes'uli bilen körüshüp jawab béridighanliqini dégen bolsimu, lékin téxiche jawab qayturmidi.

3-Ayning 31-küni türkiyede ötküzülidighan saylamda sheher, rayon, nahiye, kent we yéza bashliqliri saylap chiqilidu. Bu saylamda istanbul, enqere, izmir we gazi'antep qatarliq sheherlerni öz ichige alghan 30 chong sheher bilen 1351 rayon, nahiye we kichik sheherlerning bashliqliri saylap chiqilidu. Bu qétimqi saylamda gazi'antep sheher bashliqliqigha namzat bolghan adwokat yashar saghlam ependi ziyaritimizni qobul qilip, xitay millitining türklerning 3 ming yilliq düshmini ikenlikini, Uyghur qérindashlirigha zulum qiliwatqan xitayning baghchisini taqitiwétidighanliqini éytti. U, mundaq dédi: “Üch ming yildin buyan xitay bizning düshminimiz. Xitay bizning medeniyitimizningmu düshminidur. Bilge xaqanimiz orxun abidisige‚xitayning yumshaq yipikige, shérin sözige we sowghatlirigha aldanma‛dep yazdurghan. Bu 1400 yil burun tashqa oyup yézilghan. Xitay bügünmu oxshash, bu yerde biz bilen dost bolup, xitay medeniyitini tonutushqa tirishiwatqan xitay, sherqiy türkistandiki Uyghur qérindashlirimizni we ularning medeniyitini yoq qilishqa tirishiwatidu. Shunga men sheher bashliqi bolup saylansam Uyghur mesilisige köngül bölimen.”

Biz, 17-féwral küni mezkur xitay uslubidiki baghchini ékskursiye qilip, mikrofonimizni baghchida ayliniwatqan xelq ammisigha sozup, ularning pikir-qarashlirini alduq. Yawuz enes erenler namidiki bir yash, “Bu baghchini ayliniwétipsiz némilerni hés qiliwatisiz?” dégen so'alimizgha mundaq jawab berdi: “Xuddi shangxeydiki baghchida ayliniwatqandek hés qiliwatimen. Medeniyetlerni chüshinish üchün yaxshi boptu dep oylaymen.”.

“Mexmut qeshqirini we Uyghurlarni bilemsiz?” dégen so'alimizgha: “Men türk, türkiy tillar diwanini yazghan mexmut qeshqirini bilimen. Uyghurlarnimu bilimen. Ular hazir xitayning zulumi astida.”

“Xitay hökümitini Uyghurlargha zulum séliwatsa bu yerde xitay baghchisi sélish toghrimu?” dégen so'alimizgha u, mundaq jawab berdi: “Menche toghra emes, chünki bir milletni yaki uning medeniyitini yoq qiliwétish toghra emes. Néme bolsa bolsun her millet xelqining medeniyitige hörmet qilish kérek. Xitay Uyghur medeniyitige, Uyghur qérindashlirimizning mewjudiyitige hörmet qilishi kérek.”

Oktay sumru isimlik bir kishi xitay baghchisi ichide so'alimizgha jawab bérip, mundaq dédi: “Menche bu yerge xitay baghchisi sélish toghra emes. Biz türk milliti bolush süpitimiz bilen bashqa milletlerning medeniyiti, tili, dini we örp-adetlirige hörmet qilimiz. Xitayning Uyghur türklirini we ularning medeniyitini yoq qilish siyasiti toghra emes. Ularmu bashqa milletlerning heq-hoquqigha hem medeniyitige hörmet qilishi, depsende qilmasliqi kérek.”

2023-Yili 9-ayning 6-küni gazi'antep sheher bashliqi fatma shahin xanimning ishtirak qilishi bilen mezkur baghchining échilish murasimi ötküzülgen we resmiy xelq-ammisining ékskursiye qilishigha échilghan. Sheherlik hökümet teripidin échilish murasimi ötküzülgen bu baghchigha “Galle” yeni “Ishik” nami bérilgen bolup, baghchida yaponiye, gollandiye we xitay baghchilirigha orun bérilgen. Gazi'antep sheherlik hökümet 2016-yili9-ayning 23-küni ürümchi bilen dostluq kélishimi tüzgen bolup, köp qétim öz'ara ziyaret we yighin ötküzgen.

Türkiyediki eng chong ammiwi teshkilatlardin biri hésablinidighan türk ojaqliri teshkilatining gazi'antep shöbisining re'isi, gazi'antep uniwérsitéti iqtisadshunasliq kespi proféssori mustafa mete ependi sheherlik hökümet bashliqining “Sherqiy türkistandiki irqiy qirghinchiliqtin bixewer ikenlikini, shunga bu baghchining yasalghanliqi” ni ilgiri sürdi. U, mundaq dédi: “Bu angsizliq bilen sherqiy türkistanning nöwettiki éghir weziyitini bilmey turup yasalghan baghche dep oylaymen. Biz bu mesilini sheher bashliqi we mu'awin bashliqlirigha yetküzimiz.”

Türkiyening eng chong qedimiy tarixqa ige sheherliridin biri bolghan konya shehirining meram rayonluq hökümet, 2013-yili 7-ayning10-küni xitayning yöshiyu shehiri bilen dostluq ornatqandin kéyin, mezkur rayondiki bir baghchigha “Yöshiyu baghchisi” dep isim qoyghanidi. Konyadiki ammiwi teshkilatlarning naraziliq bildürüshi netijide, sheherlik parlaméntta muzakire qilinip, axirida xitayning yöshiyu shehirining ismi qoyulghan baghchining ismini “Mexmut qeshqiri baghchisi” dep özgertish qarar qilin'ghanidi.