Istanbulda “Sherqiy türkistanda diniy bésim” namliq doklatni tonushturush muhakime yighini ötküzüldi
2024.07.22
“Sherqiy türkistan insan heqlirini közitish jem'iyiti” namliq teshkilat teripidin teyyarlan'ghan “Sherqiy türkistanda dawamlishiwatqan diniy bésim, islam wehimisi we islamni xitaychilashturush urunushliri” namliq türkche doklatni tonushturush murasimi we ilmiy muhakime yighini ötküzüldi.
18-Iyul peyshenbe küni türkiye yashlar wexpining bash shitabida ötküzülgen ilmiy muhakime yighini “Sherqiy türkistan insan heqlirini közitish jem'iyiti” ning teshkillishi, sherqiy türkistan ölimalar birlikining hemkarliqi bilen orunlashturuldi. Muhakime yighinida xitayning sherqiy türkistanda ijra qiliwatqan diniy basturushliri, islamgha bolghan wehimisi, shundaqla Uyghurlarni assimilyatsiye qilish urunushliri heqqide léksiyeler sözlendi.
Ilmiy muhakime yighini abdujélil qarihajimning qur'an tilawiti bilen bashlan'ghan bolup, aldi bilen “Sherqiy türkistan insan heqlirini közitish jem'iyiti” ning bash katipi abdul'ehed udun we “Xelq'ara sherqiy türkistan teshkilatlar birliki” ning re'isi hidayetullah oghuzxan ayrim-ayrim échilish sözi qildi.
Yighinning échilish murasimida söz qilghan “Sherqiy türkistan insan heqlirini közitish jem'iyiti” ning bash katipi abdul'ehed udun, sherqiy türkistan kommunist xitayning ishghali astigha ötkendin buyan xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan zulum we bésim siyasitining barghanséri chékidin éship “Irqiy qirghinchiliq” qa tereqqiy qilghanliqini, Uyghur teshkilatlarning bu qilmishlar toghrisida xelq'araliq teshkilatlar, organlar we dunya jama'itini melumatqa ige qilish üchün ilmiy pakit-deliller asasida doklat hazirlap sunushning muhimliqini chüshinip yetkenlikini bildürdi. U yene “Sherqiy türkistan insan heqlirini közitish jem'iyiti” ning 2019-yili qurulghandin bashlap Uyghurlar uchrawatqan diniy we milliy bésimlar, irqiy qirghinchiliqlar toghrisida delil-pakitliq doklat hazirlap bir qanche tilda neshir qilghanliqi, shundaqla uni munasiwetlik organ, shexs we dölet erbablirigha yetküzüwatqanliqini tekitlidi.
U sözide bu qétim “Sherqiy türkistanda diniy bésim” namliq doklat hazirlighanliqini, bu doklatni tarqitish we tonushturush meqsitide bu yighinni uyushturghanliqini bayan qilip ötti.
70 Betlik “Sherqiy türkistanda diniy bésim-2024” namliq bu doklatni teyyarlighan “Sherqiy türkistan insan heqliri közitish jem'iyiti” ning tetqiqatchisi dil'ara güzeldere bu doklatni teyyarlashta közde tutqan nishan toghrisida mundaq dédi: “Biz xitay hakimiyitining sherqiy türkistandiki musulmanlarni chetke qéqish, islam wehimisi we düshmenliki, shundaqla shi jinping hakimiyiti otturigha qoyghan ‛islamni xitaychilashturush‚ siyasiti toghrisida tetqiqat élip barduq. Bu tetqiqatni aldi bilen sherqiy türkistanning diniy, tarixiy we ijtima'iy arqa körünüshini tehlil qilish, xitay hakimiyitining sherqiy türkistanda yürgüzüwatqan bésim we assimilyatsiye siyasetliridin kélip chiqqan jiddiy özgirishlerni tekshürüsh bilen bashliduq. Bu jeryanida Uyghur tarixi, medeniyiti we ijtima'iy qurulmisi heqqidiki ilmiy tetqiqatlardin paydilanduq. Sherqiy türkistanning tarixi toghrisidiki bu tetqiqat, biz tekshürüsh élip bériwatqan dini bésim toghrisidiki mesilining asasini shekillendürüsh hemde xitay dölitining bésim siyasitini heqliq körsitish üchün yasap chiqqan oydurma tarixning ornigha heqiqiy tarixni küntertipke keltürüsh, shundaqla xitayning tarix sepsetelirining yalghan ikenlikini ashkarilashtin ibaret. Shuning bilen birge biz yene sherqiy türkistanda yüz bériwatqan kishilik hoquq tajawuzchiliqi we dini erkinlik hoquqining depsende qilinish mesilisini otturigha qoyush üchün, qanuniy tüzümlerning we resmiy bayanatlarning qandaq özgertilgenlikini tekshürüp chiqtuq. Bu tekshürüshlerdin shuni bayqaymizki, 1950-yilidin buyan kommunist xitay sherqiy türkistanda her xil shekilde dini we milliy bésimlarni dawamlashturup kelgen. Bezi chaghlarda bésim uslubliri her xil shekilde özgirip turghan bolsimu, emma xitayning dini bésimliri we assimilyatsiye siyasiti özlüksiz dawamlashqan.”
“Sherqiy türkistan insan heqliri közitish jem'iyiti” ning tetqiqatchisi we mezkur doklatni tehrirlesh wezipisini ötigen feyza pinar qilinch xanim, xitayning diniy bésim siyasiti toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Sherqiy türkistan xelqi nechche on yillardin buyan xitay yürgüzüwatqan atalmish‛jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi‚ berpa qilish siyasitige qarshiliq körsitip, özlirining milliy we dini kimlikini qoghdash bilen birge uni kélechek ewladlargha özlüksiz yetküzüp kelgen. Uyghurlar, xitayning sherqiy türkistandiki hökümranliqi we u yerde otturigha chiqarghan saxta aptonomiyelik hökümitige qarshi bolghanliqi, hem köp qétim namayishlar qilghanliqi üchün xitay dölitining hujum nishanigha aylan'ghan. Xitay kompartiyesi xitayda yürgüzüwatqan siyasetlirige Uyghurlar maslashmighanliqi sewebidin, xitayning Uyghurlargha bolghan bésimni kündin kün'ge kücheytkenlikini, uni barghanséri yuqiri kötürüp irqiy qirghinchiliq derijisige yetkenlikini körüwatimiz. Yene bir tereptin, biz bu doklatta bu türdiki depsendichiliklerning kélip chiqish menbesi bolghan siyasiy ré'alliqni we ayrimchiliq siyasitining néme sewebtin qanunlashturulghanliqi, buning arqa körünüshide xitayning dunyawi küchke aylinish nishanining mewjutluqini, shu sewebtin sherqiy türkistanda téximu shiddetlik assimilyatsiye siyasiti yürgüzüwatqanliqini pakitlar asasida bayan qilishqa tirishtuq”.
Muhakime yighinining ikkinchi basquchida sherqiy türkistan ölimalar birlikining re'isi dotsént doktor alimjan bughda, enqere hajettepe uniwérsitéti oqutquchisi dotsént doktor erkin ekrem we piroféssor doktor yasin aktay söz qildi. Ular sözide, xitayning sherqiy türkistanda ijra qiliwatqan diniy we milliy basturush siyasiti, islam wehimisi we islamni xitaychilashturush qatarliq assimilyatsiye siyasetlirini tarixiy we nöwettiki ré'al weziyet nuqtisidin muhakime qildi. Ular axirida yighin ishtirakchilirining so'allirigha etrapliq jawab berdi.