IWP Léksiyesi: “Kommunizmning qurbanliri boluwatqan Uyghurlar”

Muxbirimiz eziz
2022.09.29
Adrian-Zenz-guwahliq-dolet-mejlisi.jpg Amérika dölet mejliside échilghan “Xitaydiki siyasiy we diniy heqler depsendichiliki” témisidiki guwahliq bérish yighinida tonulghan mutexessis adr'an zénz ependi guwahliq bermekte. 2019-Yili 10-dékabir, washin'gton.
RFA/Eziz

Xelq'arada Uyghurlar mesilisining muhim témilardin bolushigha egiship her sahe kishilirining, jümlidin ma'arip sahesining bu kirizisqa bolghan qiziqishi oxshimighan derijide eks étip kéliwatqanliqi melum. 29-Séntebir küni chüshtin kéyin washin'gton shehiridiki xususiy aspirantura bolghan “Dunya siyaset instituti” (IWP) ning oqughuchiliri Uyghur diyaridiki lagérlar boyiche eng sistémiliq izden'gen alimlardin doktur adriyan zénzning bu heqtiki bir sa'etlik léksiyesi arqiliq Uyghur diyarida zadi némilerning boluwatqanliqidin tepsiliy xewerdar boldi. .

Dokur adriyan zénz léksiyeside aldi bilen xitay xelq jumhuriyiti qurulghan deslepki mezgillerdiki ré'alliq we munasiwetlik milliy siyasetler heqqide melumat berdi. Uning bayan qilishiche, xitay dölitining tüp milliy siyasetliri maw zédong dewride sistémiliship bolghan bolup, buningda u sabiq sowét ittipaqining tejribiliri asasida ish körgen. Shunga bu jehette ulardiki shekil we axirqi meqset oxshap kétidu. Maw zédong dewride xuddi stalin dewrige oxshash hakimiyettin we hoquqtin ayrilip qélish endishisi muhim salmaqni igiligen bolghachqa pütün xelqni heriketlendürüp ashu xil ayrilip qélishqa zémin hazirlaydighanliki shey'ilerning hemmisini xelq herikiti sheklide közdin yoqatqan. Shu qatarda Uyghurlar yashawatqan makandimu bu xil endishige munasip köpligen siyasiy heriketler we tedbirler barliqqa kelgen. Emma bu xil siyasiy heriketler nechche on yillap dawam qilip pütün xitay axirqi hésabta halsirap qalghanda déng shyawping hakimiyet béshigha chiqip epchillik bilen bir qatar islahatlarni wujudqa chiqarghan hemde xitayni halakettin qutuldurup qalghan.

Halbuki déng shyawping xitayni halakettin qutuldurup qalghan bolsimu nechche on yilliq siyasiy küreshlerde xitayning hemme öz ixtiyarliqi bilen qobul qilidighan bir meniwi étiqad sistémisigha ige bolmighanliqidek ré'alliqni özgertishke qadir bolalmighan. Bu xil meniwi boshluqning toldurulmasliqi hemde ghayet zor bir “Achliq tuyghusi” ning dawam qilishi herqachan hakimiyetni aghdurup tashlashqa élip baridighan bolup, buni tonup yetken xitay hökümiti “Islahat” namida shexslerning bay bolushigha yol qoyghan. Xitay hökümiti peyda qilghan bu maddiy achliq tuyghusi ene shu yosunda qandurulghan bolsimu meniwi boshluqni kommunizm idé'ologiyesi toldurulmighachqa falun'gong idé'ologiyesi nahayiti tézla bu boshluqni toldurushqa bashlighan. Ene shu waqitlarda Uyghurlarghimu az tola diniy we milliy sahediki erkinlikler nésip bolghan.

Idé'ologiye jehettiki bu xil tereqqiyatni körüp yetken xitay hökümiti falun'gong muritlirining 1990-yillardiki tereqqiyatidin iztirapqa chüshüp qalghan hemde alliqachan bikar qilin'ghan “Emgek bilen özgertish” usulini qollinip ulargha zerbe bérishke bashlighan. Bu mezgillerde Uyghurlar we tibetler az tola diniy erkinlik we iqtisadiy erkinlikke érishken bolsimu emma öz makanliridiki barche hül mu'essese qurulushi we iqtisadiy sélinmining xitay köchmenlirining menpe'eti üchün xizmet qiliwatqanliqini körgen. Shuning bilen ularda heqiqiy menidiki erkinlik hemde musteqilliq idiyeliri tarqilishqa bashlighan. Buning bilen déng shyawping we uningdin kéyinki xu jintaw guruhi özlirining “Iqtisadqa meblegh sélish arqiliq milletlerni qoshulup kétish” ke mehliya qilishtek siyasetlirining meghlup bolghanliqini tonup yetken. Ene shundaq arqa körünüshte xitay üchün tehditke aylan'ghan falun'gong muritlirini özgertish we yoqitishta sinaqtin ötken “Terbiyelesh” métodi ularning yadigha yetken.

Bu nishanni emelge ashurush shi jinping hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin küntertipke kelgen. Shi jinping gerche milletchilikni algha sürüp xitaylarning himayisige érishken bolsimu Uyghurlar we tibetler buningdin héchqanche pexirlenmigen. Yene kélip shi jinping özining “Qudretlik dahiy” ikenlikini namayan qilish üchün bir qolluq pilanlighan “Bir belwagh bir yol qurulushi” ning ongushluq orunlinishi üchün Uyghurlar herqachan bir tehdit bolup qalghan. Bundaq ehwalda shi jinping tézdin dunyawi éqimlardin boluwatqan “Térrorluqqa qarshi turush” sho'aridin paydilinip Uyghurlarni ünümlük basturghan. Buning bilen qisqighine birnechche yildila ghayet zor saqchilar qoshuni yaritilip, Uyghur diyari ismi-jismigha layiq saqchi dölitige aylandurulghan. Yene kélip zamaniwi pen-téxnika sahesidiki yéngiliqlar xitayning mutleq nazaret sistémisi üchün ongayliqlarni yaritip bergen. Netijide hetta Uyghurlarni biwasite tonuyalaydighan kaméra sistémisi barliqqa kélip, Uyghurlarning héchqandaq mexpiyetliki qalmighan.

Dokur adriyan zénzning qarishiche, bu xildiki mutleq kontrolluq ornitilghandin kéyinmu shi jinping qana'et hasil qilmighan. U bu mesilini axirqi hésabta üzül-késil hel qilish üchün 2014-yilidin bashlapla lagérlar qurulushigha yéshil chiragh yaqqan. Yene kélip maw zédong dewride we uningdin kéyinki falun'gong muritlirini bir yaqliq qilishta nahayiti ünümlük ikenliki ispatlan'ghan bu xildiki “Toplap özgertish” usuli tézla dunya miqyasida körülüp baqmighan ghayet zor kölemlik “Qayta terbiyelesh” ni wujudqa chiqarghan. Bu xil terbiyeleshte qanun maddiliri tedbiqlinip ketmeydighanliqi üchün uni nahayiti erkin ijra qilghili bolidu. Shuningdek xalighan kishini xalighan muddette terbiyeleydu. Emma tashqi dunyagha melum bolghan sün'iy hemrah süretliri we neq meydan süretliri “Qayta terbiyelesh merkizi” déyilidighan bu mu'esseselerning eng qattiq nazaret qilinidighan türmilerdinmu öte qamaq orni ikenlikini körsetken. Yene kélip bu yerge qamalghan herqandaq kishining jezmen yüriki mujulup özgertilip chiqidighanliqimu köp tereplime uchurlardin melum bolghan.

Bu xildiki terbiyelesh nuqtilirini qurup chiqqandin kéyin shi jinping lagérlargha qamalmighan kishilerni “Terbiyelesh” ning ikki basquchluq charisini ishqa salghan. Buningda biri xitay hökümitining özlirige paydiliq bolghan türlük teshwiqatliri hemmila jayni qaplishi zörür boldi. Ikkinchisi, lagérlargha barmighanlarning balilirini hökümet achqan daril'étamlargha toplap ularni “Terbiyeligen”. Bu xildiki daril'étamlarning aldigha bronéwik yaki tankilarni tosushqa ishlitilidighan mustehkem tosuqlarning ornitilishi bu jaydiki kontrolluqning qaysi derijide ikenlikini bekmu janliq namayan qilip bergen.

Ene shu teriqide Uyghurlarning yash we ottura yashliri lagérlargha qamalghan, balilar hökümet achqan daril'étamlargha toplan'ghan, peqet qéri-chürilerla sirtta qalghan ehwalda “Xeterlik” dep qaralghanlar türmige, yenggilliri erzan bahaliq ishchiliqqa mangdurulghan. Mana mushu basquchqa kelgende qabahetning eng éghiri körülüshke bashlighan. Bu milletni özgertip chiqqandin kéyin ularning eslige yénip ketmesliki üchün ularni dawamliq köpeymes qiliwétish buning eng ishenchlik kapaliti, dep qaralghan hemde Uyghur qiz-chokanlirini tughmas qiliwétish bashlan'ghan. Ene shu teriqide Uyghurlarni köpiyish nisbiti ötken besh yilda biraqla 50 pirsent aziyip ketken. Buninggha qoshulup “Uyghurlarning nopus üstünlükini buzup tashlash” bu jaydiki mesilini hel qilishning yene bir muhim charisi süpitide qobul qilinishqa bashlighan. Buning bilen Uyghurlar zor kölemlik qirghin'gha duch kelmigen bolsimu, uningdin qélishmaydighan kirizisqa muptila bolghan. Ene shu ehwallarni nezerde tutup amérika hökümiti 2021-yili bu ehwallarni “Irqiy qirghinchiliq” dep atighan.

Adriyan zénzning bayan qilishiche, xitay hökümiti “Döletning bixeterliki, zéminning bir pütünlüki we térrorluqning yiltizini qurutushning éhtiyaji” üchün toluq kontrol qilish, mewjut bolghanlirini terbiyi'elesh arqiliq özgertish, kelgüside mewjut bolmaqchi bolidighanlirini yiltizidin yoq qilishtek omumiy istratégiyeni ijra qiliwatqanda shi jinpingning qaytidin re'is bolup “Saylinishi” bu xil tedbirlerning téximu yughuri sewiyede ijra qilinishigha, shuningdek bu qabahetning téximu yüksek pellige chiqishigha shara'it hazirlaydiken. Bundaq ehwalda shi jinpingning Uyghurlar heqqidiki bu nishanidin waz kéchishini ümid qilish bihude arzudin bashqa nerse emes iken.

Léksiyening axirida oqughuchilar Uyghurlar we xitay hökümiti heqqide türlük so'allarni soridi. Adriyan zénz özi igiligen sanliq melumatlar hemde yazma höjjetler asasida tégishlik jawab berdi.

Mezkur aspirantura dölet bixeterliki, istixbarat we xelq'ara mesililer boyiche magistir we dokur aspirantlarni yétishtüridighan xususiy aliy mektep bolup, hazirgha qeder bir qatar diplomatlarni, herbiy qomandanlarni we bashqa siyasiy rehberlerni yétishtürüp chiqqanliqi melum.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.