Xitayning Uyghurlargha qarshi yéngi urushi: ré'alliq we tedbirler (2)

Jorj town uniwérsitétining proféssori jéymis milward (James Millward) Uyghur sot kollégiyeside guwahliq bermekte.

Uyghur diyaridiki qirghinchiliq tashqi dunyagha melum bolghan waqitlarda xelq'ara bir mehel ganggirash we téngirqash ichide bu ishlarni muhakime qildi. Emma amérika hökümitining bashlamchi bolup bu xil qabahetni “Irqiy qirghinchiliq” dep atishi 2021-yili 19-yanwarda emelge ashqandin kéyin, dunya miqyasida bu xil qirghinchiliqning mewjut bolghanliqi hemde dawam qiliwatqanliqini étirap qilish, shuningdek buninggha qarshi bezi tedbirlerni emelge ashurush deslepki qedemde royapqa chiqti. Amérika paytexti washin'gtondiki jorj town uniwérsitétining proféssori jéymis milward (James Millward) ning “Tashqi munasiwet mesililiri” zhurnilida 23-yanwarda élan qilin'ghan obzorida mushu heqtiki bir qatar mesililer alahide orun alidu.

Bekmu kéchikken tedbirler

Uyghur diyaridiki zor tutqun we lagérlar mesilisi xelq'aragha deslep melum bolghan 2017- we 2018-yilliri dunyaning bu mesilige qandaq inkasta bolushi amérika hökümitining buninggha qandaq mu'amile qilishigha qarashliq bolup qalghan. Emma amérika bu mesilige tézdin inkas qayturmighan. Proféssor jéymis milwardning qarishiche muxbirlar, tetqiqatchilar, lagér shahitliri qatarliqlar arqimu-arqidin lagérlardiki dehshetlerdin melumat bergen bolsimu amérika dölet mejlisi bu heqte birer emeliy tedbir qollinishqa, jümlidin Uyghurlar heqqide qanun layihesi maqullashqa tézdin atlinalmighan. Shu waqittiki amérika maliye ministiri stéwén mnuchin (Steven Mnuchin) özlirining xitay bilen bolidighan soda söhbitige héchqandaq tashqi amilning saye tashlimasliqini ümid qiliwatqan bolghachqa amérika hökümiti bilen xitay otturisidiki söhbetlerde Uyghurlar mesilisi tilgha élinmighan. Yene kélip “Alma”, “Koka-kola”, “Nayki” qatarliq chong shirketlermu bes-beste yol méngip, özlirining xitay baziridiki menpe'etlirini qoghdap qélishqa tirishqan. Shundaqla xitaygha qarshi iqtisadiy jaza qollinishqa qarshi meydanlirini ipade qilghan.

Uyghur diyaridiki siyasiy basturushning Uyghurlarni asas qilghan halda bir pütün milletni yoqitish obyékti qiliwatqanliqi barghanséri ayding bolghandin kéyin amérika hökümiti buninggha qarita “Yershari magnétiski qanuni” boyiche chare qollinish qararini alghan. Shu qatarda 2020-yili iyunda amérika kéngesh palatasining ezasi marko rubyo (Marco Rubio) teshebbus qilghan “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” resmiy halda maqullan'ghan we sabiq prézidént donald trampning imza qoyushi bilen resmiy qanun'gha aylan'ghan. Ene shu teriqide Uyghur qirghinchiliqigha biwasite ishtirak qilghan xitay shirketliri we xitay emeldarlirigha jaza élan qilishning perdisi échilghan.

Baydén hökümitining tashqi ishlar ministiri antoni bilinkén ashkara halda sabiq tashqi ishlar ministiri mayk pompéyoning “Uyghur qirghinchiliqi” heqqidiki qararini qobul qilidighanliqini bildürüp uzun ötmey 2021-yili dékabirda “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanun layihesi” resmiy maqullandi. Mezkur qanun layihesi Uyghur diyarida ishlen'gen “Herqandaq mehsulat yaki tawarning meyli qismen bolsun yaki toluq bolsun héchqandaq mejburiy emgekke baghlinishliq emeslikini ispatlap bérelmise ularni amérika bazirigha import qilishqa bolmaydu” dep békitti. Ene shu teriqide hazirgha qeder az dégendimu yüz nechche xil xitay shirketlirige, hökümet organlirigha we shexslerge jaza élan qilindi.

Amérika hökümiti ene shu teriqide Uyghur qirghinchiliqini étirap qilghan hemde bu heqte bir qatar qanunlarni maqullighandin kéyin bir qisim gherb elliri, jümlidin kanada, en'gliye hemde yawropa ittipaqi arqimu-arqidin Uyghur diyaridiki mustemlikichilik, nopus köchürüsh we ékspilatatsiyeni ishqa ashurush wasitiliri bolghan “Sh a a r jama'et xewpsizlik nazariti”, “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” qatarliq orunlargha iqtisadiy jaza élan qilghan. Shu qatarda bélgiye, firansiye, gollandiye qatarliq bir qisim yawropa döletliri bu dolqun'gha egiship xitay hökümitining Uyghur diyaridiki qilmishini “Qirghinchiliq” dep jakarlighan. “Uyghur sot kollégiyesi” we “Xitay heqqidiki xelq'ara parlaméntlar birleshmisi” mu Uyghur diyaridiki mesililer heqqide ashundaq xulasilerni élan qilghan. Bu heqte söz bolghanda proféssor jéymis milward mundaq deydu. .

“Shu waqitlarda Uyghurlar duch kéliwatqan bésimlar xitayning sirtida bir chong xelq'araliq inkas dolquni qozghighanidi. Chünki (chet'eldiki) kishiler 2018-yilidin bashlapla bu ishlardin toluq xewerdar bolushqa bashlighan. Shundaq bolghanliqi üchün bu ishlarni birleshken döletler teshkilati (b d t) gha élip kirish chaqiriqi wujudqa keldi. Epsus bu waqitta amérika b d t qarmiqidiki kishilik hoquq kéngishidin chékinip chiqip ketkenidi. Shunga amérika hökümiti b d t da'iriside Uyghurlar mesilisini otturigha qoyushqa ajiz keldi. Shuning bilen bir qisim démokratik döletler b d t kishilik hoquq kéngishige bu heqte birleshme mektup yollap Uyghurlarning dat-peryadini yetküzdi. Xitay bolsa tézdin buningdinmu köp döletni seperwerlikke keltürüp mezkur bayanatqa qarshi bayanatni teyyarlap chiqti. Buni az dégendek islam döletlirimu xitay hökümitini qollap otturigha chiqti. Chünki bu islam döletlirining köpinchisi izchil kishilik hoquq saheside tenqidke uchrap kéliwatqan hakimmutleq döletler bolghanliqi üchün ularning islam döliti bolghan yaki bolmighanliqi bu mesilide anche chong rol oynimidi. Halbuki tramp hökümiti mushu mezgilge qeder Uyghurlar mesilisini keskin tekitlimidi. Démekchimenki, xitaygha qattiq bolushta tonulup kelgen donald tramp shu waqitqa qeder Uyghurlar mesilini tutqa qilghan halda xitaygha qattiq bolalmidi. Bu ehwal tajsiman wirus yamrighandin kéyin andin üzül-késil özgerdi”.

Tedbirler qanchilik rol oynidi?

Proféssor jéymis milwardning qarishiche, xitaygha qarita élan qilin'ghan iqtisadiy jaza tedbirlirining qanchilik tesiri bolghanliqigha höküm qilish asan emes. Chünki xitaydin import qilin'ghan mehsulatlardin mejburiy emgekke baghlinishliq tawarlargha qarshi bolghan qanunlarni ijra qilish qiyin bolghanliqtin koropkisigha Uyghur diyarida orap-qachilan'ghanliqi éniq yézilghan méghizlar we quruq méwiler amérika tewesidiki dukanlarda izchil kengri sétilip kelgen. Bir qisim pa'aliyetchiler bu xil achchiq ré'alliqni pash qilghandin kéyin amérika tamozhna we chégra mudapi'e idarisi 2023-yili yanwarda “Shinjang chilanliri” namidiki bir yürüsh mehsulatni néw jérséy shtatida musadire qilghan. Uyghur diyaridiki paxta xam eshya qilin'ghan toqumichiliq mehsulatliri we kiyim-kéchekler bolsa üchinchi bir dölette ishlen'gen tawarlar namida amérika bazirigha éksport qilin'ghan we sétilghan.

Mushundaq arqa körünüshte gherb dunyasi élan qilghan iqtisadiy jazaning qanchilik ünümi bolghanliqini dengsep körüsh hazir téximu mumkin bolmay qalghan. Chünki xitay hökümiti ötken üch yilda qattiq qolluq bilen ijra qilghan, shundaqla Uyghur diyarida eng qattiq we eng uzun yolgha qoyghan “Wirus yuqumini nölge chüshürüsh” namidiki qamal chariliri keltürüp chiqarghan iqtisadiy chékinishler xitayda körülüwatqan hazirqi ziyanlarning qaysisi émbargoning aqiwiti, qaysisi yuqumni kontrol qilish tedbirlirining aqiwiti ikenlikini ayrighili bolmas qiliwetken. Emma türlük uchurlar xitay kompartiyesining Uyghur diyaridiki siyasetlerni ijra qilish qararining qilchilikmu tewrinip qalmighanliqini, Uyghur diyarini reqemleshken gulag sistémisigha aylandurushning ghayet zor iqtisadiy chiqim bedilige dawam qilishi héchqachan xitay hökümitini ikkilendürüp baqmighanliqini, xitay köchmenlirini bu rayon'gha yerleshtürüshke ajritilghan xirajetning izchil pütmes-tügimes shekilde ewetiliwatqanliqini körsetken. Bu heqte söz bolghanda proféssor jéymis milward mundaq deydu.

“Shinjangni nishan qilghan bu iqtisadiy jazalar hazir xitaygha qarshi heriketler qatarida tilgha éliniwatidu. Bu emeliyette zadila qamlashmighan bir qarash. Chünki bezilerning shinjangda boluwatqan ishlarni amérika-xitay munasiwitige baghliwélishi bekla asan'gha chüshidighan nezeriye bolup qalghan. Shunga men bu xil qarashni adil we toghra, dep qarimaymen. Hazir bir qatar iqtisadiy jaza tedbirliri, yershari magnétiski qanuni we biz dewatqan qanun layiheliri del baydén hökümitining qolida nishanliq halda otturigha chiqiwatidu. Beziler bu émbargolar we bashqa tedbirlerni emeliy ünüm qazinishtin köre simwolluq menige bekrek ige boluwatidu, dewatidu. Meyli ular simwolluq menige ige bolghan halettimu shinjangdiki siyasetler tüpeylidin xitayning abruyi yerge uruluwatidu. Shuning bilen birge baydin hökümitining yawropa ittipaqi, kanada, awstraliye, en'gliye qatarliqlar bilen bu mesile heqqide ortaq pikirge kélishige yol échiwatidu. Shundaq bolghanliqi üchün hazir hökümetler, parlaméntlar we teshkilatlar bu ishlarni birdek ‛qirghinchiliq‚ dep qarawatidu. Del mushu sewebtin Uyghurlar heqqidiki ikki qanun layihesi dölet mejliside maqullandi. Néme üchün bu ishlar hazir yüz bériwatidu? yene kélip burun emes, emdilikte otturigha chiqiwatidu? gep shu yerdiki, bu küresh hazirmu dawam qiliwatidu. Xitay hökümiti bolsa özlirining ashqunluqqa, bolupmu térrorluqqa qarshi küresh qiliwatqanliqini buninggha destek qiliwatidu. Emma xitay dewatqan bu térrorluq heqqidiki bayanlar lagérlar bashlan'ghan 2016- we 2017-yilliridin burunla 20 yilgha yéqin dawam qilghan kona neziriyelerdur”.

Emma hazirqi ré'alliqtin alghanda xitay hökümiti duch kéliwatqan iqtisadiy jaza tedbirlirining aqiwiti nöwettiki yuqumgha munasiwetlik qamal chariliri bikar qilinip xitay bilen dunya otturisidiki soda yéngiwashtin bashliniwatqanda téximu küchlük bolushi mumkin iken. Buningda bir yaqtin xitayning éksport tawarliri özlirining mejburiy emgekke baghlinishliq emeslikini ispatlashqa mejbur bolsa yene bir yaqtin Uyghur diyari bilen baghlinishliq dunyawi shirketler hazir tushmutushtin Uyghur diyaridin, shundaqla xitaydin ayrilishqa bashlighan.

Yene bir yaqtin xitay izchil bazargha sélip kéliwatqan “Chilböre diplomatiyesi” ötken birnechche yilda xitayning xelq'aradiki abruyini we diplomatik obrazini éghir derijide weyran qilip, xitaygha qarshi küchlerni köpeytken. Bu jeryanda xitay hökümiti yawropa ittipaqi élan qilghan Uyghur diyarigha munasiwetlik émbargo charilirige tolimu qopalliq bilen jawab qayturup yawropa döletlirini amérika terepke siljishqa mejbur qilghan. Buning yene bir biwasite tesiri xitayning teywen bilen bolghan alaqisidimu körülgen. 2022-Yili dékabirda teywen resmiy halda xitay hökümitini Uyghur diyarida qirghinchiliq qiliwatidu, dep jakarlighan. Uyghur diyaridiki bu ré'alliqni étirap qilghanliqning özi xitay hökümiti teywenni “Birlikke keltürüsh” ning asasi, dep kéliwatqan “Bir dölette ikki xil tüzüm bolush” sho'arining sugha chilashqanliqidin bésharet bergen. Buning bilen xitay hökümitining birdin-bir wasite bolup qalghan qoral küchi arqiliq teywenni “Birlikke keltürüsh” ke tereddut qilishi öz nöwitide amérika bilen bolghan munasiwetni jiddiyleshtürüp qoyghan. Bu menidin alghanda shi jinpingning Uyghur diyaridiki basturush arqiliq xitayda mutleq bixeterlik ornitish tirishchanliqi eksiche ünüm peyda qilghan.

Ene shu teriqide Uyghurlarni basturush herikiti eng axirida xitayni bixeterlikke emes, téximu chong parakendichilikke giriptar qilghan. Birnechche qétimliq xelq'ara ray sinash pa'aliyetliride xelq'araning xitay heqqidiki endishiliri izchil éship méngiwatqanliqi melum bolghan. Shu sewebtin jaza lagérliri awstraliye, kanada, yaponiye qatarliq döletlernimu xitaygha qarshi pikirge élip kelgen. Emma xitay héchqachan puqralarning arzusi boyiche emes, eksiche xususiy diktatorluq asasida ish köridighan bolghachqa Uyghurlar diyaridiki ishlarni toxtitish heqqide peqet shi jinpingla qarar chiqirish hoquqigha ige. Tajsiman wirusi toluq kontrol qilin'ghanliqtin emes, eksiche “Wirus yuqumini nölge chüshürüsh” ni nishan qilghan qamal chariliri iqtisadi we ijtima'iy jehetlerde éghir bedel töleshke élip kelgenliktin shi jinping bu siyasettin waz kechken. Aptor mushu ehwallarni nezerge alghan halda “Xelq'ara dunya mushu xildiki jazani dawam qilduralisa waqit ötkenséri xitayning özi bu zalimliqning bedilini qobul qilalmas halgha chüshüp qalidu. Shu waqitta shi jinping lagérni taqashqa mejbur bolushi mumkin” dep xulase chiqiridu.