“Dunyadiki erkinlik 2025” : heqler hamiyliqidiki japaliq küreshler

Bash shitabi washin'gton shehirige jaylashqan “Erkinlik sariyi” 26-féwralda élan qilghan “Dunyadiki erkinlik 2025” témisidiki doklat 2024-yili 1-yanwardin 31-dékabirghiche dunya miqyasidiki démokratiye saheside körülgen eng yéngi tereqqiyatlarni xulasilesh bilen herqaysi sahening zor diqqitini qozghidi. Mezkur doklat xitayni öz ichige almighan jaylardiki démokratiyege béghishlan'ghan bolup, xitay heqqidiki doklat yilda ayrim bir toplam sheklide élan qilinip kelmekte.

Doklatta körsitilishiche, dunya miqyasidiki démokratiye ötken 19 yilda uda eng zor derijide chékinish basquchini bashtin kechürgen. Bolupmu dunyaning herqaysi jayliridiki puqralar siyasiy heqler we puqrawi erkinliktin behrimen bolushta izchil dawam qilip kelgen nacharlishish weziyitige duch kelgen. Doklatta bu ehwal ixcham qilip, “Bu xil nacharlishishni keltürüp chiqarghuchi eng muhim amillar siyasiyonlarning saylam mezgilidiki zorluq pa'aliyetliri, dawam qiliwatqan qoralliq toqunushlar, zulum we hakimmutleqlikning yamrap kétishi” dep körsitilgen.

Démokratiye sahesidiki chékinishte yawro-asiya rayoni eng gewdilik bolup, ezerbeyjan, tajikistan we türkmenistan “Nacharning nachiri” dep bahalan'ghan. Qirghizistan we rusiyemu “Démokratiye eng nachar” bolghan döletler tizimlikige élin'ghan. “Erkinlik sariyi” bu jaylarni qisqa qilip, “Erkinlik bolmighan döletler” dep xulase qilghan. Türkiye démokratiye muhiti tik siziq boyiche nacharliship mangghan aldinqi qatardiki on döletning biri qatarigha tizilghan. Bolupmu türkiyediki siyasiy heqler we puqrawi erkinlikning nacharlishishi buningdiki eng gewdilik mesile qatarida eskertilgen.

Bulargha sélishturghanda, teywen yuqiri nomur bilen (94 nomur) yaponiyedin qalsila asiya qit'esi boyiche ikkinchi orundiki “Erkin dölet” ler qataridin orun alghan. Doklatta bu toghrisida mexsus toxtilip, “Teywendiki hayati küchi urghup tashqan démokratiye sistémisi 2000-yilidin buyan hakimiyetning tinch shekilde tapshurulushigha, shuningdek puqrawi erkinlikning qoghdilishigha shara'it hazirlidi” déyilgen.

Démokratiye sahesidiki mukemmellik jehette amérika qoshma shitatliri (a q sh) aldinqi yillargha qarighanda zor derijide ilgiriligen, dep qaralghan. Doklatta körsitilishiche, 2024-yilidiki amérika pirézidéntliq saylimi erkin, barawer we ishench asasida tamam bolghan. Shundaq bolsimu saylamgha chüshküchilerdin donald tramp ikki qétim suyiqestke uchrap, ölüm xewpidin aman qalghan. Démokratiyening jari bolushida toluq 100 nomur alghan birdinbir dölet finlandiye bolup, yéngi zélandiye, norwégiye we shiwétsiye ayrim-ayrim halda 99 nomur alghan.

Mezkur doklat élan qilin'ghan künning özide, yeni 26-féwral küni “Erkinlik sariyi” bu munasiwet bilen mexsus tor muhakime yighini chaqirip, doklatta otturigha qoyulghan bezi mesililerni muzakire qilghan.

“Erkinlik sariyi” ning mu'awin pirézidénti anni boya'in (Annie Boyajian) bu heqte toxtilip, aldi bilen bu yilqi doklatning adil bolushi üchün buningda héchqandaq hökümetning tesiri bolmasliqni emelge ashurghanliqini alahide eskertken. Uning qarishiche, dunya miqyasidiki démokratiyening bu yosunda nacharliship méngishigha qarshi turushning eng ünümlük yoli hemmila teshkilat, jem'iyet we shexslerning bu xildiki démokratiyeni weyran qilish qilmishlirigha qarshi dest ornidin turushi hésablinidiken. Chünki qurban bermigende bu xildiki küreshning netijisini körüsh mumkin emes iken.

“Tashqi siyaset” zhurnilining obzorchisi nosmot gadamosi (Nosmot Gbadamosi)mu shu qatarda söz élip, xitayning nöwette dunya démokratiyesini weyran qilishta eng aktip rol éliwatqanliqini alahide eskertti. Uning qarishiche, xitay hökümitining bu jehettiki rolini afriqa qit'eside eng roshen körüwalghili bolidu. Bolupmu xitayning “Qerz diplomatiyesi” afriqa döletlirini xitayning béqindisigha aylandurup qoyushtin bashqa téximu muhimi reqemlik nazaret, söz erkinlikini boghush, siyasiy heqlerni depsende qilish qilmishlirigha daghdam yol achqan. Xitayning qerz bergen ghayet zor meblighi nigériye, gana qatarliq döletlerning nazaret méxanizmigha serp qilinip, tor bixeterliki, ijtima'iy taratqu qatarliq sahelergiche kéngeygen؛ yerlik axbaratlar bolsa buni “Tereqqiyat” dep teshwiq qilishqa ötken.

Bu yilqi doklatning aptorliridin biri, “Erkinlik sariyi” ning tetqiqatchisi yana goroxowskaya (Yana Gorokhovskaia) xanim alahide eskertken bir nuqta shuki, démokratiyeni weyran qilghuchi küchlerning muxbirlargha hujum qilishni da'imliq pa'aliyet qiliwélishi bolghan. Uning qarishiche, bu bir türlük chégra halqighan zulum bolup, démokratiyege qilin'ghan buzghunchiliqlarni pash qilghuchi muxbirlargha türlük yollar arqiliq ziyankeshlik qilish hakimmutleq döletlerge ortaq bolup kelgen. Bu jehette xitay, rusiye qatarliqlar izchil türde oxshap kétidighan wasitilerni qollinip kelmektiken.

“Erkinlik sariyi” ning xitay heqqidiki 2025-yilliq doklati ayrim neshir qilinidighan bolup, nöwette bu doklatning axirqi xulase qismi jiddiy teyyarliniwatqanliqi melum.