Jaza lagérlirida qirghinchiliqqa shérik bolghanlar 100 yashtimu jazalinidu

“Gérmaniye dolqunliri” radiyosining 7-öktebirdiki “100 Yashtin halqighan sabiq natsistlar jaza lagérining qarawuli sotqa tartildi” namliq xewiride bayan qilinishiche, 1936-yili paytexit bérlin etrapida natsistlar teripidin qurulghan “Zaxsénxawzén” (Sachsenhausen) jaza lagérida 1942-yilidin 1945-yilighiche qarawul bolup xizmet qilghan, hazir 100 yashtin halqighan bir er 7-öktebir sotqa tartilip, gérmaniyede zor ghulghula qozghighan.

Teptish organlirining sotta ashkarilighan melumatlirigha asaslan'ghanda, ismi ashkarilanmighan 100 yashliq bu jawabkar “Zaxsénxawzén” jaza lagérida qarawul bolup xizmet qilish jeryanida jem'iy 3518 ademning qestlep öltürülüshige bilip we bilmey yardem qilghan. Délo béjirgüchiler bu heqtiki melumatlarni moskwa döletlik herbiy arxiplar muziyidin tekshürüp tapqan. Éniqlashlar dawamida jawabkarning heqiqetenmu bu jinayetlerge shérik bolghanliqi ispatlan'ghandin kéyin, andin bu déloni teptish organlirigha tapshurghan. Noyruppén yerlik sot mehkimisi sotqa tartqan.

Bérlindiki oraninburg rayonida qurulghan “Zaxsénxawzén” jaza lagéri eyni zamanda gérmaniyediki jaza lagérlirining memuriy merkizi hemde SS chilarning meshq bazisi bolghan alahide bir orun bolup, bu jaza lagérigha ilgiri-kéyin 200 ming adem qamalghan. Bularning mutleq köp qismi esirge chüshken sabiq sowét ittipaqining eskerliri bolghan. Bu esirlerning bir qismi ach qaldurulush, organ tejribisi qilinish, zeherlinish we hayatigha xewp yétidighan nachar muhitta turghuzulush qatarliq wastilar bilen öltürülgen.

Tetqiqatchi adriyan zénz we bashqa mutexessislerning pikrige asaslan'ghanda, nöwette Uyghur diyarida jem'iy 1300 din artuq jaza lagéri tesis qilin'ghan bolup, az dégende 1. 8 Milyon adem qamilip turmaqta iken. Bu ademlerni nazaret qilish, bashqurush, “Qayta terbiyilesh” üchün yene qanche yüzming adem xizmetchi bolup ishlimekte iken. Uyghur rayonidiki jaza lagérliri heqqide tekshürüsh we tetqiqat élip barghan mutexessisler, nöwette lagérlarda dawam qiliwatqan insaniyetke qarshi jinayetlerni eyni zamandiki natsistlarning yawropadiki yighiwélish lagérlirida yehudiy tutqunlirigha yürgüzgen wehshiylikliri bilen sélishturma qilghan idi. Yeni Uyghur rayonidiki lagérlarda éghir ten jazasi, jinsiy tajawuzchiliq, mejburiy tughmas qilish, “Yolwas orunduq” ta olturghuzup qiynash, künlep torusqa ésip qoyush, organ tejribisi qilish qatarliq jaza türlirining mewjutluqini misal qilip körsetken idi. Bular londunda ötküzülgen ikki qétimliq “Uyghur sot kollégiyesi” ning ispat anglash yighinidimu köplep otturigha qoyulghan idi.

Undaqta, künlerning biride zaman özgerse, bu lagérlarda jinayet ötküzgen yaki bu jinayetlerge shérik bolghanlarning xuddi bügünki gérmaniyede bolghan'gha oxshash, tarixtiki jinayetliri sürüshtürülüp, adalet sotigha tartilishi mumkinmu?

Türkiyediki Uyghur tetqiqat inistitutining mudiri, istiratégiye mutexessisi doktur erkin ekrem ependi bu so'algha bergen jawabida, künlerning biride xitayning sherqiy türkistanda yürgüziwatqan qirghinchiliqlirida mes'uliyiti bolghan shexslerningmu sotqa tartilish éhtimali barliqini, buning üchün ularning jinayetlirini yézip qaldurushning zörürlikini tilgha aldi.

Gérmaniyediki Uyghur ziyaliysi gheyur qurban ependi bu heqte toxtalghanda, bügünki mustebit xitay aghdurulup, uning ornigha qanun-tüzüm bilen dölet bashqurudighan démokratik bir xitay dunyagha kelgende yaki musteqil sherqiy türkistan döliti qurulghanda, jaza lagérlirida bügünki jinayetlerni sadir qilghuchilar we uninggha shérik bolghuchilarning jinayetlirining sürüshtürülüp, sotqa tartilidighanliqini eskertti.

Nöwette gérmaniye edliye organliri eyni zamandiki natsistlarning jaza lagérlirida xizmet qilip, natsisitlarning türlük jinayitige hemshérik bolghan 17 adem üstidin délo turghuzup tekshürüs élip barmaqta iken. Bularning hemmisi dégüdek 95 yashtin ashqan bowaylar iken. Edliye organlirining bayan qilishiche, gérmaniyede jinayetlerni tekshürüshning waqit cheklimisi bolmaydiken. Kim, qachan jinayet ötküzgen bolsa, bu jinayetlerning sotqa tartqudek delili bolsa hemde jawabkarning sotta öre turalighudek maghduri bolsila, choqum sot échip, uning üstidin höküm chiqirilidiken.

Hazir sotqa tartiliwatqan 100 yashtin ashqan bu er, doxturlarning körsetmisi boyiche künde peqet 2 sa'etla sotqa qatnishidiken. Bu sotning hökümi bolsa 2022-yili 1-aylarda chiqidiken.