Евелина очаб: “инсанийәткә қарши җинайәт” кә аит әһдинамә җинайәт садир қилғучиларни җазалашқа вәдә бериду

Долқун әйса б д т ниң йәрлик милләтләр мәсилиси мунбиридә уйғурлар мәсилисини оттуриға қоймақта. 2019-Йили 1-май. Нюйорк, америка.

Бу йил, 10-айниң 18-күни, бирләшкән дөләтләр тәшкилати омумий кеңишиниң қануний мәсилиләргә қарап чиқидиған асаслиқ мунбири һесаблинидиған 6-комитет “инсанийәткә қарши җинайәт” тоғрисидики бир қарарнамини мақуллиған. Қарарда комитетниң бу темини қарап чиқиш җәряни вә ениқ вақит җәдвили оттуриға қоюлған болуп, һәрқайси дөләтләр 2023-йилиниң ахириғичә қарар лайиһәсигә қарап чиқиш вә тәвсийәлирини язма шәкилдә әвәтишкә тәклип қилинған. Әгәр бу қарарнамә рәсмий йосунда ишқа киришсә, у һалда бу инсанийәткә қарши җинайәт ишлигән һөкүмәтләр вә шәхсләрни җазалаш үчүн хәлқаралиқ қануний асас бәрпа қилидикән. Кишилик һоқуқ адвокати вә ирқий қирғинчилиқ мутәхәссиси доктор евелина очаб( Ewelina U. Ochab) “форбис” жорнилида елан қилған мақалисида көрситишичә, әгәр бу лайиһә “инсанийәткә қарши җинайәтниң алдини елиш вә җазалаш әһдинамиси” болуп шәкилләнсә, инсанийәткә қарши җинайәт садир қиливатқан һөкүмәтләр вә шәхсләрни җазалашқа имкан туғулидикән.

Биз бу мунасивәт билән мақалиниң аптори доктор евелина очабни зиярәт қилип униңдин бу қарар лайиһәсиниң уйғурлар үчүн қандақ муһим әһмийити барлиқини соридуқ. У, бизниң “‛инсанийәткә қарши җинайәт‚ кә мунасивәтлик әһдинаминиң мақуллинилиши уйғурлар дуч кәлгән ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәтләрни җазалашта қандақ рол ойнайду?” дегән соалимизға елхәт арқилиқ бәргән җавабида мундақ дегән:

“йеңи әһдинамә уйғур хәлқиниң адаләткә еришиши вә җавабкарлиқниң сүрүшـтүрүлүшини капаләткә игә қилиш үчүн йәнә бир пайдилиқ имкан бәрпа қилиши мумкин. Йеңи әһдинамә инсанийәткә қарши җинайәтләргә мәркәзләшкән болуп, у һәрқайси дөләтләрдин инсанийәткә қарши җинайәтниң алдини елиш вә җазалаш үчүн тәдбир қоллинишни тәләп қилиду. Бу йеңи әһдинамә ирқий қирғинчилиқниң қануний ениқлимисиға мас кәлмәйдиған әмма инсанийәткә қарши җинайәтниң қануний ениқлимисиға мас келидиған вәһшийликни бир тәрәп қилидиған һалқилиқ механизм болуп қалиду. Бу, әһдинамә инсанийәткә қарши җинайәт садир қилғучиларни җазалашқа вәдә бериду, у һәрқайси дөләтләрниң зиммисигә инсанийәткә қарши җинайәт садир қилғучиларни җазалаш мәҗбурийитини йүкләйду”.

Мәлум болушичә, инсанийәткә қарши җинайәт-хәлқара җинайи ишлар соти үчүн тәйярланған “рим низамнамиси” ниң 7-маддисида шәрһләнгән болуп, униңда кәң хәлқ аммисиға қаритилған кәң көләмлик вә системилиқ һуҗум йәни қәтл қилиш, йоқитиш, қул қилиш, чеградин қоғлап чиқириш яки нопусни мәҗбурий йөткәш, қийнаш, басқунчилиқ, җинсий қуллуқ қатарлиқ җинайәтләр инсанийәткә қарши җинайәт тәшкил қилиду, дәп ениқлима берилгән икән.

Доктор евелина очабниң мақалисидин қариғанда, инсанийәткә қарши җинайәтләр һәққидики хәлқара әһдинаминиң асаси болған бу қарар лайиһәси бойичә дөләтләр төвәндики муһим мәҗбурийәтләрни үстигә елиши керәккән. Мәсилән, қарар лайиһәсиниң омумий мәҗбурийәт тоғрисидики 3-маддисида, “1. Һәр бир дөләтниң инсанийәткә қарши җинайәт шәкилләндүридиған һәрикәтләр билән шуғулланмаслиқ мәҗбурийити бар. 2. Һәр қайси дөләтләр қораллиқ тоқунуш йүз бәргән яки йүз бәрмигән болушидин қәтийнәзәр, хәлқара қанун бойичә җинайәт һесаблинидиған инсанийәткә қарши җинайәтниң алдини елиш вә җазалаш мәсулийитини үстигә елиши керәк. 3. Қораллиқ тоқунуш, ички сиясий муқимсизлиқ яки башқа аммиви тасадипий вәқәләргә охшаш алаһидә әһваллар арқилиқ инсанийәткә қарши җинайәтни ақлашқа болмайду” дәп йезилған.

Ундин башқа лайиһәниң 4-маддисида: “һәр қайси дөләтләрниң хәлқара қанунға асасән инсанийәткә қарши җинайәтниң алдини елишта төвәндикидәк мәҗбурийити бар: (1) дөләтләр өз тәвәсидики һәр қандақ районда үнүмлүк қанун чиқириш яки мәмурий, әдлийә тәдбирлири яки башқа мувапиқ алдини елиш тәдбирлири арқилиқ җинайәтниң алдини елиши; (2) башқа дөләтләр, алақидар һөкүмәтләр ара тәшкилатлар вә мувапиқ болғанда башқа тәшкилатлар билән һәмкарлиқ орнитиш арқилиқ алдини елиши керәк” дейилгәникән.

Доктор евелина очабниң радийомизға дейишичә, әгәр бу қарар лайиһәси б д т да қобул қилинип, хәлқаралиқ қанунға айланған тәқдирдә һәрқайси дөләтләрниң инсанийәткә қарши җинайәтни тохтитиш үчүн һәрикәт қилиш мәҗбурийити туғулидикән. У мундақ дәйду: “мәзкур қарар лайиһәсиниң рәсмий йосунда мақуллинип рәсмий хәлқаралиқ әһдинамә болушиға бир қанчә йил вақит кетиши мумкин. Бирақ у әмәлийлишип хәлқара қанунниң бир қисмиға айланғандин кейин, униңда бәлгиләнгән вә юқирида тилға елинған асаслиқ вәзипиләр вә мәҗбурийәтләрни дөләтләр чоқум йолға қоюши керәк. Бу шундақла һәрқайси дөләтләрниң инсанийәткә қарши җинайәтни өзлириниң җинайи ишлар қануни бойичиму җинайәт қатарида бир тәрәп қилиш мәҗбурийитини өз ичигә алиду”.

Доктор евелина очабниң дейишичә, һазир башқа хәлқаралиқ җинайәтләр, болупму ирқий қирғинчилиқ, қийин-қистақ, ирқий айримичилиқ вә мәҗбурий ғайиб қиливетиш җинайитигә аит хәлқаралиқ шәртнамиләр бар болсиму, әмма инсанийәткә қарши туруш җинайитигә мунасивәтлик мәҗбурийәтләр хәлқара қанунларда мәвҗут әмәс икән.

Шуңа, б д т омумий кеңиши алтинчи комитетниң бу қарар лайиһәси үстидә давамлиқ илгириләп, инсанийәткә қарши җинайәтниң алдини елиш вә җазалаш тоғрисидики қанун лайиһисини қануний чәкләш күчигә игә болған хәлқара қанун механизмиға айландуруши интайин муһим бошлуқни толдуридикән. Болупму дуняниң һәрқайси җайлирида күчийиватқан зулум вә вәһшийликләрни нәзәрдә тутқанда дөләтләрни җавабкарлиққа тартидиған вә қануний чәкләш күчигә болған бир қарарниң чиқиши һәл қилғуч әһмийәткә игә икән.

Йеқинда, б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқи ишханиси уйғурларға мунасивәтлик узунға созулған доклатини елан қилип, хитай һөкүмитиниң уйғур елидә инсанийәткә қарши җинайәт йүргүзүватқан болуши мумкинликидәк йәкүнни оттуриға қойған иди. Нәтиҗидә, америка қатарлиқ бир қисим демократик дөләтләр б д т кишилик һоқуқ кеңишидә бу һәқтә музакирә әп бериш тәклипини оттуриға қойғанда хитайға охшаш мустәбит дөләтләр вә һәмдә хитайниң беқиндисиға айлинип қалған дөләтләрниң рәт қилиши билән әмәлдин қалғаниди. Биз доктор евелина очаб ханимдин әгәр инсанийәткә қарши туруш җинайитигә алақидар бу келишим рәсмий ишқа киришкән тәқдирдә, кишилик һоқуқ кеңишидә йүз бәргән юқиридикидәк әһвалда өзгириш болидиған-болмайдиғанлиқини соридуқ. У бу әһдинамә бойичә дөләтләрниң пикиридә өзгириш болуши мумкинликини ейтти. У елхетидә мундақ дегән: “инсанийәткә қарши туруш җинайити тоғрисидики йеңи әһдинаминиң болуши б д т да йүз беридиған ишлар вә б д т қоллинидиған һәрикәтләргә тәсир көрситәлмәйду. Чүнки һәрикәткә өтүш йәнила дөләтләрниң қолида болуп, мәҗбурийәт уларға артилиду. Бирақ қандақла болмисун, инсанийәткә қарши җинайәтниң алдини елиш әһдинамисидики мәҗбурийәтләргә асасән, дөләтләр б д т билән һәмкарлишишини халиши, болупму 4-маддида бекитилгинидәк башқа дөләтләр, алақидар һөкүмәтләр ара тәшкилатлар билән бу мәсилидә һәмкарлишиш йолини таллиши мумкин. Мән йәнә уйғурлар мәсилисини музакирә қилиш һәққидики охшаш тәләп б д т омумий кеңишидиму оттуриға қоюлуши керәк, дәп қараймән. Чүнки у йәрдә кишилик һоқуқ кеңишидикигә охшаш санақлиқ бир қанчә дөләтла аваз бәрмәйдиған болғачқа мән чиқидиған нәтиҗә пәрқлиқ болуши мумкин, дәп қараймән”.

Доктор евелина очаб ханим “форбис” журнилида елан қилған мақалисидә баян қилишичә, һазир дуняниң һәр қайси җайлирида вәһшийликләрниң күнсери әвҗ еливатқанлиқини нәзәрдә тутқанда, бундақ бир қорқунчлуқ йүзлинишниң җиддий мәсилә сүпитидә һәл қилинишиға капаләтлик қилиш үчүн техиму көп ишларни қилиш керәк икән.

Апторниң дейишичә, хәлқара “ирқий қирғинчилиқниң алдини елиш вә җазалаш әһдинамиси” бойичә дөләтләргә мәсулийәт артилған болсиму, әмма һәрқайси дөләтләр вә һөкүмәтләр йүз бәргән бир вәһшийликни ирқий қирғинчилиқ дәп тонуштин чекинидикән, уни тосуш үчүн һәрикәт қилишниму бәк халимайдикән. Бу дөләтләр вә һөкүмәтләр болса хәлқара ирқий қирғинчилиққа қарши туруш әһдинамисиниң 2-маддисида ирқий қирғинчилиқ җинайитиниң өзгичә характери йәни қоғдилишқа тегишлик бир хәлқни пүтүнләй яки қисмән йоқитиштики конкрет муддиани тәләп қилидиғанлиқидәк алаһидиликигә асасән бу зулумни ирқий қирғинчилиқ дәп аташ үчүн конкрет муддиа ениқ әмәс, дегәндәк баһанә биләнла мәсулийитидин қечип қутулалайдикән.

Шуңа аптор бундақ әһвал астида “инсанийәткә қарши туруш җинайити тоғрисидики әһдинамә” барлиққа келишиниң дуняниң һәрқайси җайлирида йүз бериватқан вәһшийликләрниң җавабкарлиқини сүрүштүрүп җазалашқа, җүмлидин уйғурларға учраватқан вәһшийликләрниң алдини елиш вә җазалашқа қануний күч қошидиғанлиқини тәкитлигән.

У радийомизға қилған сөзидә йәнә уйғурларға қилиниватқан вәһшийликләрниң һәрқайси дөләтләр тәрипидин ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт, дәп етирап қилиниши керәкликиниму әскәртип: “йүз бәргән вәһшийликкә берилгән тәбир чоқум униң характери вә еғирлиқини әкс әттүрүши керәк. Бу, бизниң зиянкәшликкә учриғучилар вә һаят қалғучилар алдидики виҗдани қәрзимиздур” деди.