Éwélina ochab: “Insaniyetke qarshi jinayet” ke a'it ehdiname jinayet sadir qilghuchilarni jazalashqa wede béridu

Dolqun eysa b d t ning yerlik milletler mesilisi munbiride Uyghurlar mesilisini otturigha qoymaqta. 2019-Yili 1-may. Nyuyork, amérika.

Bu yil, 10-ayning 18-küni, birleshken döletler teshkilati omumiy kéngishining qanuniy mesililerge qarap chiqidighan asasliq munbiri hésablinidighan 6-komitét “Insaniyetke qarshi jinayet” toghrisidiki bir qararnamini maqullighan. Qararda komitétning bu témini qarap chiqish jeryani we éniq waqit jedwili otturigha qoyulghan bolup, herqaysi döletler 2023-yilining axirighiche qarar layihesige qarap chiqish we tewsiyelirini yazma shekilde ewetishke teklip qilin'ghan. Eger bu qararname resmiy yosunda ishqa kirishse, u halda bu insaniyetke qarshi jinayet ishligen hökümetler we shexslerni jazalash üchün xelq'araliq qanuniy asas berpa qilidiken. Kishilik hoquq adwokati we irqiy qirghinchiliq mutexessisi doktor éwélina ochab( Ewelina U. Ochab) “Forbis” zhornilida élan qilghan maqalisida körsitishiche, eger bu layihe “Insaniyetke qarshi jinayetning aldini élish we jazalash ehdinamisi” bolup shekillense, insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliwatqan hökümetler we shexslerni jazalashqa imkan tughulidiken.

Biz bu munasiwet bilen maqalining aptori doktor éwélina ochabni ziyaret qilip uningdin bu qarar layihesining Uyghurlar üchün qandaq muhim ehmiyiti barliqini soriduq. U, bizning “‛insaniyetke qarshi jinayet‚ ke munasiwetlik ehdinamining maqullinilishi Uyghurlar duch kelgen irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerni jazalashta qandaq rol oynaydu?” dégen so'alimizgha élxet arqiliq bergen jawabida mundaq dégen:

“Yéngi ehdiname Uyghur xelqining adaletke érishishi we jawabkarliqning sürüshـtürülüshini kapaletke ige qilish üchün yene bir paydiliq imkan berpa qilishi mumkin. Yéngi ehdiname insaniyetke qarshi jinayetlerge merkezleshken bolup, u herqaysi döletlerdin insaniyetke qarshi jinayetning aldini élish we jazalash üchün tedbir qollinishni telep qilidu. Bu yéngi ehdiname irqiy qirghinchiliqning qanuniy éniqlimisigha mas kelmeydighan emma insaniyetke qarshi jinayetning qanuniy éniqlimisigha mas kélidighan wehshiylikni bir terep qilidighan halqiliq méxanizm bolup qalidu. Bu, ehdiname insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghuchilarni jazalashqa wede béridu, u herqaysi döletlerning zimmisige insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghuchilarni jazalash mejburiyitini yükleydu”.

Melum bolushiche, insaniyetke qarshi jinayet-xelq'ara jinayi ishlar soti üchün teyyarlan'ghan “Rim nizamnamisi” ning 7-maddisida sherhlen'gen bolup, uningda keng xelq ammisigha qaritilghan keng kölemlik we sistémiliq hujum yeni qetl qilish, yoqitish, qul qilish, chégradin qoghlap chiqirish yaki nopusni mejburiy yötkesh, qiynash, basqunchiliq, jinsiy qulluq qatarliq jinayetler insaniyetke qarshi jinayet teshkil qilidu, dep éniqlima bérilgen iken.

Doktor éwélina ochabning maqalisidin qarighanda, insaniyetke qarshi jinayetler heqqidiki xelq'ara ehdinamining asasi bolghan bu qarar layihesi boyiche döletler töwendiki muhim mejburiyetlerni üstige élishi kérekken. Mesilen, qarar layihesining omumiy mejburiyet toghrisidiki 3-maddisida, “1. Her bir döletning insaniyetke qarshi jinayet shekillendüridighan heriketler bilen shughullanmasliq mejburiyiti bar. 2. Her qaysi döletler qoralliq toqunush yüz bergen yaki yüz bermigen bolushidin qet'iynezer, xelq'ara qanun boyiche jinayet hésablinidighan insaniyetke qarshi jinayetning aldini élish we jazalash mes'uliyitini üstige élishi kérek. 3. Qoralliq toqunush, ichki siyasiy muqimsizliq yaki bashqa ammiwi tasadipiy weqelerge oxshash alahide ehwallar arqiliq insaniyetke qarshi jinayetni aqlashqa bolmaydu” dep yézilghan.

Undin bashqa layihening 4-maddisida: “Her qaysi döletlerning xelq'ara qanun'gha asasen insaniyetke qarshi jinayetning aldini élishta töwendikidek mejburiyiti bar: (1) döletler öz tewesidiki her qandaq rayonda ünümlük qanun chiqirish yaki memuriy, edliye tedbirliri yaki bashqa muwapiq aldini élish tedbirliri arqiliq jinayetning aldini élishi؛ (2) bashqa döletler, alaqidar hökümetler ara teshkilatlar we muwapiq bolghanda bashqa teshkilatlar bilen hemkarliq ornitish arqiliq aldini élishi kérek” déyilgeniken.

Doktor éwélina ochabning radiyomizgha déyishiche, eger bu qarar layihesi b d t da qobul qilinip, xelq'araliq qanun'gha aylan'ghan teqdirde herqaysi döletlerning insaniyetke qarshi jinayetni toxtitish üchün heriket qilish mejburiyiti tughulidiken. U mundaq deydu: “Mezkur qarar layihesining resmiy yosunda maqullinip resmiy xelq'araliq ehdiname bolushigha bir qanche yil waqit kétishi mumkin. Biraq u emeliyliship xelq'ara qanunning bir qismigha aylan'ghandin kéyin, uningda belgilen'gen we yuqirida tilgha élin'ghan asasliq wezipiler we mejburiyetlerni döletler choqum yolgha qoyushi kérek. Bu shundaqla herqaysi döletlerning insaniyetke qarshi jinayetni özlirining jinayi ishlar qanuni boyichimu jinayet qatarida bir terep qilish mejburiyitini öz ichige alidu”.

Doktor éwélina ochabning déyishiche, hazir bashqa xelq'araliq jinayetler, bolupmu irqiy qirghinchiliq, qiyin-qistaq, irqiy ayrimichiliq we mejburiy ghayib qiliwétish jinayitige a'it xelq'araliq shertnamiler bar bolsimu, emma insaniyetke qarshi turush jinayitige munasiwetlik mejburiyetler xelq'ara qanunlarda mewjut emes iken.

Shunga, b d t omumiy kéngishi altinchi komitétning bu qarar layihesi üstide dawamliq ilgirilep, insaniyetke qarshi jinayetning aldini élish we jazalash toghrisidiki qanun layihisini qanuniy cheklesh küchige ige bolghan xelq'ara qanun méxanizmigha aylandurushi intayin muhim boshluqni tolduridiken. Bolupmu dunyaning herqaysi jaylirida küchiyiwatqan zulum we wehshiyliklerni nezerde tutqanda döletlerni jawabkarliqqa tartidighan we qanuniy cheklesh küchige bolghan bir qararning chiqishi hel qilghuch ehmiyetke ige iken.

Yéqinda, b d t kishilik hoquq aliy komissarliqi ishxanisi Uyghurlargha munasiwetlik uzun'gha sozulghan doklatini élan qilip, xitay hökümitining Uyghur élide insaniyetke qarshi jinayet yürgüzüwatqan bolushi mumkinlikidek yekünni otturigha qoyghan idi. Netijide, amérika qatarliq bir qisim démokratik döletler b d t kishilik hoquq kéngishide bu heqte muzakire ep bérish teklipini otturigha qoyghanda xitaygha oxshash mustebit döletler we hemde xitayning béqindisigha aylinip qalghan döletlerning ret qilishi bilen emeldin qalghanidi. Biz doktor éwélina ochab xanimdin eger insaniyetke qarshi turush jinayitige alaqidar bu kélishim resmiy ishqa kirishken teqdirde, kishilik hoquq kéngishide yüz bergen yuqiridikidek ehwalda özgirish bolidighan-bolmaydighanliqini soriduq. U bu ehdiname boyiche döletlerning pikiride özgirish bolushi mumkinlikini éytti. U élxétide mundaq dégen: “Insaniyetke qarshi turush jinayiti toghrisidiki yéngi ehdinamining bolushi b d t da yüz béridighan ishlar we b d t qollinidighan heriketlerge tesir körsitelmeydu. Chünki heriketke ötüsh yenila döletlerning qolida bolup, mejburiyet ulargha artilidu. Biraq qandaqla bolmisun, insaniyetke qarshi jinayetning aldini élish ehdinamisidiki mejburiyetlerge asasen, döletler b d t bilen hemkarlishishini xalishi, bolupmu 4-maddida békitilginidek bashqa döletler, alaqidar hökümetler ara teshkilatlar bilen bu mesilide hemkarlishish yolini tallishi mumkin. Men yene Uyghurlar mesilisini muzakire qilish heqqidiki oxshash telep b d t omumiy kéngishidimu otturigha qoyulushi kérek, dep qaraymen. Chünki u yerde kishilik hoquq kéngishidikige oxshash sanaqliq bir qanche döletla awaz bermeydighan bolghachqa men chiqidighan netije perqliq bolushi mumkin, dep qaraymen”.

Doktor éwélina ochab xanim “Forbis” zhurnilida élan qilghan maqaliside bayan qilishiche, hazir dunyaning her qaysi jaylirida wehshiyliklerning künséri ewj éliwatqanliqini nezerde tutqanda, bundaq bir qorqunchluq yüzlinishning jiddiy mesile süpitide hel qilinishigha kapaletlik qilish üchün téximu köp ishlarni qilish kérek iken.

Aptorning déyishiche, xelq'ara “Irqiy qirghinchiliqning aldini élish we jazalash ehdinamisi” boyiche döletlerge mes'uliyet artilghan bolsimu, emma herqaysi döletler we hökümetler yüz bergen bir wehshiylikni irqiy qirghinchiliq dep tonushtin chékinidiken, uni tosush üchün heriket qilishnimu bek xalimaydiken. Bu döletler we hökümetler bolsa xelq'ara irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush ehdinamisining 2-maddisida irqiy qirghinchiliq jinayitining özgiche xaraktéri yeni qoghdilishqa tégishlik bir xelqni pütünley yaki qismen yoqitishtiki konkrét muddi'ani telep qilidighanliqidek alahidilikige asasen bu zulumni irqiy qirghinchiliq dep atash üchün konkrét muddi'a éniq emes, dégendek bahane bilenla mes'uliyitidin qéchip qutulalaydiken.

Shunga aptor bundaq ehwal astida “Insaniyetke qarshi turush jinayiti toghrisidiki ehdiname” barliqqa kélishining dunyaning herqaysi jaylirida yüz bériwatqan wehshiyliklerning jawabkarliqini sürüshtürüp jazalashqa, jümlidin Uyghurlargha uchrawatqan wehshiyliklerning aldini élish we jazalashqa qanuniy küch qoshidighanliqini tekitligen.

U radiyomizgha qilghan sözide yene Uyghurlargha qiliniwatqan wehshiyliklerning herqaysi döletler teripidin irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet, dep étirap qilinishi kéreklikinimu eskertip: “Yüz bergen wehshiylikke bérilgen tebir choqum uning xaraktéri we éghirliqini eks ettürüshi kérek. Bu, bizning ziyankeshlikke uchrighuchilar we hayat qalghuchilar aldidiki wijdani qerzimizdur” dédi.