Президент җов байден “нуремберг соти” ниң тәптишигә беғишланған нутқида уйғурларға селиниватқан зулумларни санап өтти

Мухбиримиз мәмәтҗан җүмә
2021.10.18
Президент җов байден “нуремберг соти” ниң тәптишигә беғишланған нутқида уйғурларға селиниватқан зулумларни санап өтти Америка президенти җов байден сабиқ америка сенатори вә 1945-йилидики “нуремберг соти” ниң тәптиш әмәлдари томас додқа беғишланған “дод кишилик һоқуқ мәркизи” ниң ечилиш мурасимида сөздә. 2021-Йили 15-өктәбир. Коннектикут, америка.
REUTERS

Америка президенти җов байден сабиқ америка сенатори вә 1945-йилидики “нуремберг соти” ниң тәптиш әмәлдари томас додқа беғишланған “дод кишилик һоқуқ мәркизи” ниң ечилиш мурасимида сөз қилип, натсистлар германийәсидин тартип һазирғичә инсанийәткә қарши ишләнгән вә ишлиниватқан җинайәтләр қатарида уйғурларға селиниватқан зулумларни санап өтти.

15-Өктәбир коннектикут университетида өткүзүлгән паалийәттә президент байден томас дод натсистлар партийәси әмәлдарлири вә башқиларниң 1940-йиллиридики чоң қирғинчилиқ мәзгилидә садир қилған җинайәтлирини җазаға тартишта көрсәткән хизмәтләрни тәриплиди.

У, 6 милйондин артуқ йәһудий қәтлә қилинған бу қәбиһ җинайәт вә “нуремберг соти” дин елинған савақлар һәққидә тохтилип мундақ деди: “нуремберг илгири көрүлгән вәқәләргә охшимайтти. Бу өч елиш әмәс, бәлки җавабкарлиққа тартиш иди. Пәқәт һәқиқәтни етирап қилғандила, дуняниң башқа җайлирида йүз бериватқан қабаһәтләрниң тәкрарлинишиниң алдини алалаймиз.”

У сөзидә қудрәтликниң гепи оң болидиған, күчлүк дөләтләр аҗиз дөләтләрни бозәк қилип, яки шәхсий һоқуқларни дәпсәндә қилип җазаға тартилмайдиған дуняға қайтип кетишкә болмайдиғанлиқини билдүрди.

Президент байден мундақ деди: “нуремберг бизни инсанийәтниң рәзиллики вә һәрқандақ қәбиһликләрниң қолимиздин келидиғанлиқини әстайидиллиқ билән көзитишкә, кәң көләмлик вәһшийликләр, инсанийәткә қарши җинайәтләрниң тасадипий йүз бәрмәйдиғанлиқини көрүшкә мәҗбур қилди. Улар тасадипий йүз бәрмәйду. Улар таллашниң, йәни йәккә инсанлар вә дуня рәһбәрлириниң таллашлириниң нәтиҗиси.”

У нутқида йәнә, дуняниң һәрқайси җайлирида юқиридәк вәһшийликләрниң әрваһлириниң йәнила инсанийәтниң бешида чөргиләп йүргәнликини билдүргинидә уйғурларға селиватқан мәҗбурий әмгәк қатарлиқ зулумлар һәққидә тохталди.

У мундақ деди: “биз, шинҗаңдики уйғурларниң бастурулуши, уларниң мәҗбурий әмгәккә селиниши; бирмадики һәрбий һакимийәтниң роһингиялиқларға тутқан муамилиси; шималий ефийопийәдики пуқраларни террор вәһимисигә селиватқан ач қоюш вә җинсий зораванлиқни өз ичигә алған кәң-көләмлик зиянкәшликләрдәк бундақ әндизә, таллашларниң күнимиздә, һәтта биз мушу сөзләрни қиливатқан пәйтләрдә дуняниң һәрқайси җайлирида оттуриға чиқиватқанлиқиға шаһит болмақтимиз.”

Президент байден нутқи җәрянида бу хил җинайәтләргә шерик болуп қалмаслиқ ‍үчүн сүкүт қилмаслиқ лазимлиқини билдүрди.

У мундақ деди: “бу дегәнлик, қачаники бу хил зәһәрлик өчмәнликни аңлиғинимизда, яки инсан қериндашлиримизниң инсансизлаштурулғинини көргинимиздә, уруш қилидиғанлиқимиздин дерәк бәрмәйду, әмма биз чоқум буниңға қарши сөзлишимиз керәк. Сүкүт қилиш-дадам маңа дегәндәк-сүкүт қилиш шериклик. Сүкүт қилиш шерик болуш, демәкликтур. Нуремберг шундақ ейтидуки: сизниң сүкүт қилғиниңиз, җинайәткә шерик болғанлиқиңиздур.”

Президент байден бу мәсилиләрни дуняниң һәрқайси җайлиридики дост вә рәқиб әлләрниң рәһбәрлириниң сәмигә салғанлиқини билдүрди вә мундақ деди: “мән шуни ениқ оттуриға қойдумки, һечқандақ америка президенти кишилик һоқуқ һуҗумға учриғанда қол қоштуруп қарап туруп, өзиниң қанунлуқ орнини сақлап қалимән демәслики керәк.”

Трамп һөкүмити хитайниң уйғурлар үстидин йүргүзүватқан сиясәтлирини “ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткән қарши җинайәт” дәп җакарлиған. Улар униңдин илгири уйғурларға қарши ишлиниватқан җинайәтләрдә қоли бар уйғур аптоном райониниң партком секретари чен чуәнго қатарлиқ 4 нәпәр юқири дәриҗилик хитай әмәлдариға җаза елан қилған иди.

Мәлум болушичә, томас җосеф дод америка сенатори болуп сайлиништин илгири йәни 1945-йилдин 1946-йилиғичә натсистлар уруш җинайәтчилири үстидин ечилған “нуремберг соти” да вәзипә өтигән вә натсистлар германийәсиниң қуруқлуқ армийә маршали вилһелм кейтел, натсистлар идеологийәсиниң асасчилиридин бири вә натсистлар партийәси ташқи ишлар сиясити ишханисиниң рәиси алферд росенберг қатарлиқ юқири дәриҗилик һәрбий вә партийә әмәлдарлириға артилған җинайәтләрни дәлилләш ишини үстигә алған һәмдә әйибнамиләрниң тезисини түзүп чиққан.

Юқирида тилған елинған натсистлар әмәлдарлири илгири-кейин болуп, “инсанийәткә қарши җинайәт”, “тинчлиққа қарши җинайәт”, “җинайи суйиқәст” вә “уруш җинайәтлири” қатарлиқ җинайәтләр билән әйиблинип дарға есилған иди.

Томас җосеф дод коннектикут штатидин болуп, у 1953-йилидин 1957-йилғичә америка дөләт мәҗлиси кеңәш палатасиға сенатор болуп сайлинип вәзипә өтигән.

1995-Йили сенатор томас җосеф додниң инсанийәткә қошқан төһписини хатириләш үчүн коннектикут университетида томас җ. Дод тәтқиқат мәркизи қурулған. Әйни йили мәзкур мәркәзниң ечилишиға сабиқ америка президенти бил клинтон қатнашқан.

Мәзкур мәркәз йеқинда “дод кишилик һоқуқ мәркизи” қилип өзгәртилгән икән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.