Xitaydiki milletler uniwérsitétlirida “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi instituti” arqa-arqidin qurulushqa bashlighan

2020-Yillardin bashlap, xitay hökümitining herqaysi ölke-sheherlerdiki asasliq uniwérsitétlarda, bolupmu milletler uniwérsitétlirida “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi instituti” lirining arqa-arqidin quruluwatqanliqi diqqet qozghimaqta.

Xitay hökümitining nöwette “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi berpa qilish”tin ibaret xitay milletchilikini yadro qilghan siyasiy idé'ologiyesining xitay bolmighan milletlerni éritip, xitayda peqetla xitaylarni merkez qilghan tek ulus döliti berpa qilishni küntertipke qoyghanliqi melum bolmaqta.

Xitay taratquliridin igilinishiche, herqaysi jaylardiki uniwérsitétlarda, bolupmu milletler uniwérsitétlirida “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi instituti” lirining tesis qilish pilani xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinpingning bir qolluq yolyoruqi iken. Melum bolushiche, 2022-yillardin bashlap béyjingdiki “Merkiziy milletler uniwérsitéti”, lenjudiki “Gherbiy shimal milletler  uniwérsitéti”, chéngdudiki “Gherbiy jenub milletler uniwérsitéti”, “Shimaliy xitay milletler uniwérsitéti”, “Yünnen milletler uniwérsitéti”, “Dalyen milletler uniwérsitéti” qatarliq uniwérsitétlarda atalmish “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi instituti” arqa-arqidin qurulushqa bashlighan. Uyghur élidiki “Shinjang uniwérsitéti” da 2020-yili 2-aydila  “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi berpa qilish bazisi” qurulup bolghan iken.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekremning qarishiche, xitayda nöwette “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi instituti” lirining qurulushi we uning omumlashturulushi mahiyette xitaydiki xitay bolmighan milletlerni éritip xitaygha aylandurush qurulushini kücheytish üchün iken. Buning axirqi nishani xitayni  bir küchlük ulus dölitige aylandurush iken. U yene, xitayning bu xil usullar arqiliq, Uyghur we xitay bolmighan bashqa milletlerning heq-hoquqlirini depsende qilip, ularni assimilyatsiye qilishni meqset qiliwatqanliqini ilgiri sürdi.

Uyghur yazghuchi we ana til pa'aliyetchisi abduweli ayup bu heqte pikir bayan qilip, téxi yéqinda ayaghlashqan b d t ning jenwediki 56-qétimliq kishilik hoquq yighinida xitayning jenwede alayiten “Jungxu'a millitining köp menbelik bir gewde” ikenliki toghrisida yandashma yighin ötküzgenlikini tilgha aldi. U yene xitayning jenwediki bu yighinda gherbiy shimal milletler uniwérsitétida qurulghan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi instituti” ning dotsénti reyhan'gül imamning “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi qurulushi” ning xitaydiki milletler mesilisini hel qilishtiki eng yaxshi modél ikenliki toghriliq gep satqanliqini tekitlep ötti.

Abduweli ayup yene nöwette xitay uniwérsitétlirida keng-kölemde omumlashturuluwatqan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi instituti” lirining yéngi bir ewlad  kishilerge élip kélidighan xewpi heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.

Xitay axbarat wasitiliride, xitaydiki köpligen milletler uniwérsitétlarda arqa-arqidin  tesis qiliniwatqan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi instituti” liride, bu yil 2-ayda neshr qilin'ghan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi heqqide omumiy bayan” namliq kitabning “Marksizm we shi jinping idiyesi” bilen birlikte mejburiy derslik qatarigha kirgüzülgenliki qeyt qilin'ghan.  Halbuki,  mezkur  kitab toghruluq awstraliye latrobi uniwérsitétining piroféssori jéymis léybold (James Leibold) öz qarishini  sherhligende, buning shi jinpingning xitaylarni merkez qilghan tek ulus döliti qurush gherizini ashkarilighanliqini tekitligen.  

“Démokratik xitay fironti” teshkilatning mu'awin re'isi, “Manjuriyeni eslige keltürüsh herikiti” ning meslihetchisi, kanadadiki siyasiy analizchi shéng shö xanim, xitayning “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi berpa qilish” sho'ari astida élip bériwatqan türlük siyasiy tedbirlirining tégi-tektidin élip éytqanda, Uyghur we bashqa xitay bolmighan milletlerni xitaylashturush qurulushi bolupla qalmastin, belki yene xitayda kompartiyening idé'ologiyesini terghib qilidighan “Kommunist milliti” berpa qilish qurulushi ikenlikini tekitleydu:

“Xitay kompartiyesining hazir qiliwatqanliri mahiyette bir ‛kommunist milliti‚ berpa qilishtur, chünki uning mustebitlikige pütünley boysunidighan kishilerla, xitay kompartiyesining hökümranliqi astida yashiyalaydu. Éniq körüwélishqa boliduki, xitay kompartiyesi insanlarning mahiyitini we milliy xaraktérini tüptin özgertiwatidu. Shunga ular irq we millet perqi bolmighan atalmish ‛jungxu'a milliti‚ dégen yéngi bir milletni shekillendürüshke urunuwatidu. Men yéqinda xitay kompartiyesining emeliyette ‛kommunist milliti‚  yaritishni meqset qiliwatqanliqi toghriliq bir maqale yéziwatimen. Démekchimenki,  xitayning bu xil qilmishini pütün dunya bilishi kérek. Nahayiti roshenki, xitay kompartiyesi xitay millitinimu öz ichige alghan xitaydiki barliq milletlerning milliy xaraktérini, insanlarning mahiyitini tüp négizidin  yoqitip, xitayda yéngi bir millet topi qurushqa urunuwatidu.”

Xitayning “Beydu” toridin igilinishiche, “Merkiziy milletler uniwérsitéti” bu yil 15-aprél küni “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” témisida “Doktorluq pirogrammisi” boyiche bir ilmiy muhakime yighini achqan. Nöwette, xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüp kéliwatqan atalmish “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” berpa qilish herikitini pütün xitay döliti ichide, jümlidin asasliq aliy bilim yurtliridimu sistémilashturulup, uni téximu keng da'iride  omumlashturushni kücheytishi,  türlük endishilerni  qozghimaqta.