Ürümchi bilen kabul otturisidiki hawa yolining échilishi we buningdiki Uyghur amili

 Xitayning ürümchi bilen kabul otturisida biwasite hawa qatnishini yolgha qoyushining Uyghur mesilisi bilen bolghan alaqisi.

Gérmaniyening döletlik radiyo-téléwiziye qanili bolghan ARD da, 30-may küni élan qilghan “Xitaydin kabulgha biwasite hawa qatnishi yolgha qoyuldi” namliq xewerge qarighanda, xitay hakimiyiti afghanistan paytexti kabul bilen Uyghur élining merkizi ürümchi arisida her charshenbe küni biwasite uchidighan hawa qatnishini resmiy yolgha qoyghan. Bu taliban hökümiti 2021-yili 8-ayda afghanistanda hakimiyetni qoligha alghandin buyan, xitayning tunji qétim ikki dölet arisida biwasite hawa qatnishigha yol échishi bolup hésablinidiken.

Melum bolghinidek, talibanlar hakimiyetni qolgha alghandin buyan gerche xitay hökümiti afghanistan hökümitini resmiy étirap qilmighan we ikki dölet otturisida diplomatik munasiwet ornatmighan bolsimu, emma afghanistan'gha toxtimay wekiller ömiki ewetip, türlük iqtisadiy kélishimlerni tüzüp, afghanistanni özige baghlashqa urunup kelgen. ARD Ning bu xususta bayan qilishiche, bir yérim milyon Uyghur jaza lagérlirigha qamalghan Uyghur diyari bilen afghanistan otturisidiki chégra 76 kilométir uzunluqqa sozulghan bolup, xitay hakimiyiti mana bu chégraning muqimsizliqidin ensirep iqtisadiy asasi weyrane haldiki taliban hökümitini özige béqindurushqa térishmaqtiken. Kabul bilen ürümchi otturisidiki hawa qatnishi mahiyette xitayning muqimliq éhtiyaji seweblik barliqqa kelgen iken.

Türkiye hajitepe uniwérsitétining oqutquchisi, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekremning qarishiche, xitay nöwette yalghuz afghanistanla emes, pütkül ottura asiya jumhuriyetliri hem jenubiy asiya döletliri bilen Uyghur diyari arisidiki munasiwetni kücheytish üchün Uyghur aptonom rayonluq yerlik da'irilerge bezi hoquqlarni we imtiyazlarni bermekte iken. Uning bayan qilishiche, xitayning afghanistan'gha bundaq köngül bölüshi, afghanlarning Uyghurlarni qollishining aldini élishnimu bir meqset qilghan iken.

“Xitaydin kabulgha biwasite hawa qatnishi yolgha qoyuldi” namliq xewerde mundaq bayan qilghan: “Xitayning nuqti'inezeridin qarighanda, afghanistandiki radikal islamiy éqimning shinjanggha kirishi we shinjangning musteqilliqigha seweb bolup qélishi xitayning dölet bixeterliki üchün eng chong tehdittur. Xitay hakimiyiti we rehberliri kontrolluqni yoqitip qoymasliq üchün, axirqi birqanche yilda shinjangda ghayet zor közitish sistémisi berpa qilip chiqqan. Nöwette bir yérim milyon Uyghurning jaza lagérlirigha qamalghanliqi ilgiri sürülmekte.”

Gérmaniyediki weziyet analizchisi gheyur qurban ependining qarishiche, afghanistan sherqiy türkistan'gha qoshna bir dölet bolush süpiti bilen Uyghur milliy herikiti üchün muhim bir jay hésablinidiken. Uning eskertishiche, gherb elliri afghanistan'gha imbargo siyasiti yürgüzüwatqan nöwettiki weziyette, xitay hakimiyiti bir tereptin bu döletke yochuq échip bérip, özini afghanistan'gha yaxshi körsitish, afghanistanni her sahede béqindurushqa urunsa, yene bir tereptin sherqiy türkistan musteqilchi küchlirining afghanistandin paydilinishning aldini élishqa térishmaqta iken.

Halbuki, xitay bilen pakistandin bashqa döletler bilen tüzük alaqisi bolmighan afghanistan hökümiti xitayning telipi bilen nöwette Uyghurlarni qollimasliqni ochuq otturigha qoyghan bolup, doktor erkin ekremning qarishiche, talibanlarning Uyghur siyasitide pat arida birer ijabiy özgirishlerning wujudqa chiqishi natayin iken.