“Uyghur mejburiy emgikige chétishliq” dep eyiblen'gen ikki kanada shirkiti tekshürülüshke bashlidi

Maralbéshidiki xitay köchmenlerning kiyim tikish zawutlirida ishlewatqan Uyghur éshincha emgek küchliri.

“Uyghur mejburiy emgikige chétishliq” dep eyiblen'gen ikki kanada shirkiti, kanada hökümitining kanada shirketlirining chet eldiki soda pa'aliyetlirini nazaret qilish organi teripidin tekshürülüshke bashlighan. Kanada shirketlirining chet eldiki soda pa'aliyetliride kanada qanuni, kanadaning kishilik hoquq we soda exlaqiy pirinsiplirigha emel qilish ehwalini nazaret qilish organi bolghan “Kanada karxanilarning mes'uliyitini nazaret qilish idarisi ” 11-iyul küni axbarat élan qilip, nayké shirkitining kanada tarmiqi bilen “Kanada xan jemeti altunchiliq shirkiti” namliq kanchiliq shirkiti üstidin resmiy tekshürüsh élip bérishqa bashlighanliqini élan qilghan.

Bayanatta tekitlinishiche, mezkur organ nayké shirkitining kanada tarmiqi bilen “Kanada xan jemeti altunchiliq shirkiti” üstidin bu shirketlerning “Xitay xelq jumhuriyitining teminlesh zenjiridiki Uyghur mejburiy emgikini ishletken yaki uningdin payda alghan” dégen shikayetke asasen bu tekshürüshni bashlighan. Mezkur organning bash nazaretchisi shéri méyérxoffér (Sheri Meyerhoffer) xanimning yuqiriqi ikki shirket üstidin élip bérilghan we 11-iyul küni élan qilin'ghan deslepki tekshürüsh doklati tamamlan'ghandin kéyin, resmiy tekshürüsh élip bérishni qarar qilghanliqi bildürülmekte.

Shéri méyérxofér xanim 12-iyul bu heqtiki mexsus ziyaritimizni qobul qilip, tekshürüsh élip bérish qarar qilin'ghan her ikki shirketning bu erz-shikayettiki hemkarliqini yéterlik körmigenlikini bildürdi.

 Shéri méyérxofér mundaq dédi: “Biz seyshenbe küni ayrim-ayrim ikki parche deslepki bahalash doklatimizni élan qilduq. Bularning biri, nayké, yene biri, xan jemeti altunchiliq shirkiti bolup, ularning biri kiyim-kéchek, yene biri kanchiliqqa munasiwetliktur. Biz nayké bilen alaqileshtuq, ular bizni bezi uchurlar bilen teminlep, özlirining meydanini sherhlidi. Ular ‛bizning Uyghur mejburiy emgiki bilen alaqimiz yoq‚ dégen bolsimu, lékin u erz-shikayette otturigha qoyulghan konkrét détallargha,  yeni erz-shikayettiki shirketler bilen bolghan alaqisigha da'ir konkrét shikayetlerge jawab bermidi. Shunga biz naykédin yéterlik uchurgha érishelmiduq.”

Lékin  méyérxofér xanimning qeyt qilishiche, ular xan jemeti  altunchiliq shirkiti bilen alaqileshken bolsimu, lékin bu shirket ulargha anche jawab bermigen. Shéri méyérxofér xanim, 12-iyul bu heqtiki mexsus ziyaritimizni qobul qilghanda: “Xan jemet altunchiliq shirkitige kelsek, ular bizge anche jawab bermidi. Bolmisa biz ularning inkasini bizning deslepki bahalash doklatimizgha kirgüzüshke qattiq küchiduq. Biz ularning tekshürüshke hemkarlishishini ümid qilimiz, shundaqla biz qayta tekshürüsh élip barimiz. Bu shirketning kanchiliq meshghulati bar. Biz ularning bu rayondiki shériklirining ehwaligha qarita tekshürüsh élip bérip, ularning Uyghur mejburiy emgikidin payda alghan-almighanliqigha qaraymiz” dédi.

Xan jemeti altunchiliq shirkitining 2004-yildin bashlap xitayning dölet igilikidiki “Shinjang renglik métallorgiye guruhi” bilen hemkarliship, qumul-turpan-guchung 2-nomurluq altun kani (Hatu Qi-2) ni échish-qézishqa meblegh salghanliqi, nöwette bu shirket mezkur kanning 70 pirsent pay chékini kontrol qilidighanliqi bildürülmekte.

“Deslepki kan tori” namliq tor bétining qeyt qilishiche, Uyghur élidiki birleshme altun kanining 100 pirsent meblighini xan jemeti altunchiliq shirkiti salghan bolup, bu kandin zor miqdarda altun zapisi bayqalghan iken. Xewerde, bu birleshme meblegh türining tengritagh altun belbéghining 600 kiwadrat kilométirliq qismini kontrol qilidighanliqi bildürülgen. Halbuki, chet el tetqiqatchilirining doklatlirida, “Shinjang renglik métal guruhi” xitayning Uyghur rayonidiki “Namratliqtin qutquzush”, “Yötkep ishqa orunlashturush” pirogrammisigha  aktip qatnashqan dölet igilikidiki karxanilarning biri ikenliki ilgiri sürülgen.

Bu qétimqi erz-shikayetning qanun meslihetchisi, kanada mikdonald lawrér institutining aliy tetqiqatchisi, adwokat sarah téychning körsitishiche, ular esli 14 shirket üstidin erz qilghan bolup, ulardin 13 erz qobul qilin'ghan. Sarah téych 12-iyul bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda, özlirining kanada nazaret organigha bu shirketlerning teminlesh zenjiri Uyghur mejburiy emgikige chétilghanliqigha a'it delillerni sun'ghanliqini bildürdi.

Sarah téych mundaq deydu: “Bolupmu biz bu shirketlerning teminlesh zenjiride Uyghur mejburiy emgikidin paydiliniwatqanliqini erz qilduq. Shuning bilen biz buninggha a'it delillerimizni otturigha qoyduq. Bu deliller awstraliye istratégiyelik siyaset institutining doklati, lawra murféyning bu sahediki tetqiqati we uning élan qilghan doklatlirini, shundaqla özimizning bu jehettiki tekshürüshlirimiz, bu shirketlerning biz érishken buninggha da'ir sanliq melumatlirini öz ichige alidu. Bularning hemmisi mejburiy emgekke chétishliq uchurlar. Elwette, mejburiy emgek irqiy qirghinchiliq da'irisidiki mesile bolush süpitide bu erz muhim ehmiyetke ige.”

 “Kanada karxanilarning mes'uliyitini nazaret qilish idarisi” yuqiriqi ikki shirket üstidin bashlighan tekshürüshi “Kanada Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ni öz ichige alghan 28 ammiwi teshkilatning 2022-yili 6-ayda sun'ghan erzige asasen qarar qilghan. Bu teshkilatlar kanadaning karxanilarni nazaret qilish organigha jem'iy 13 shirket üstidin erz sun'ghan. Melum bolushiche, nöwette nazaret organi qalghan 11 shirket üstidin dawamliq bahalash élip barmaqta iken.

Sarah té'iych, bu 11 shirket toghrisidiki qararning kéler heptilerde élan qilinish mumkinchiliki bolsimu, emma bu qétim tekshürüsh qarar qilin'ghan nayké bilen xan jemeti altunchiliq shirkitini tekshürüshning qachan ayaqlishidighanliqi éniq emeslikini bildürdi.

Sarah té'iych mundaq dédi: “Biz qélip qalghan 11 shirket üstidiki deslepki tekshürüsh qararining kéler heptilerde élan qilinishini kütimiz. Lékin nayké bilen xan jemeti altunchiliq shirkitining tekshürülüshige kelsek, biz tekshürüshning qanchilik uzun dawamlishidighanliqini bilmeymiz. Bu organning özining xizmet tertipi bar. Biz ötken yili 14 shirket üstidin erz sun'ghandimu erzimizni körüp chiqish kéchikken idi. Ular özlirining xizmet teripi boyiche ish élip barsimu, lékin biz yenila ötken emeliy ehwallargha qarap, uning biz kütkendin bir az uzunraq bolidighanliqini perez qilalaymiz. Shunga, biz tekshürüshning qachan axirlishidighanliqini bilmeymiz.”

Kanada “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi”, 13 kanada shirkiti üstidin erz sun'ghan teshkilatlarning biri. Mezkur teshkilatning qeyt qilishiche, bu qarar kanadada zor ghulghula peyda qilghan. “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi”ning diréktori memet toxti 12-iyul bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda, bu qararning bashqa shirketlerni Uyghur mejburiy emgiki toghrisida agahlandurush roli barliqini bildürdi. Memet toxtining qeyt qilishiche, eger tekshürüsh netijisi élan qilinsa, bu shirketlerning kanada baziridiki pütün sodisigha tesir qilidiken.

Bu organ kanada hökümitining shirketler bilen hökümet we puqralar arisidiki ixtilapni hel qilish meqsitide tesis qilin'ghan biterep we musteqil hökümet organi bolup, bu mezkur organning 2021-yili erz-shikayet méxanizmi tesis qilin'ghandin béri tunji qétim Uyghur mejburiy emgikige chétishliq shirketlerni tekshürüshi bolsimu, lékin  uning qarari tewsiye xaraktérlik bolup, qanuniy mejburlash küchi yoq.

Shéri méyérxofér xanim 13-iyul mexsus ziyaritimizni qobul qilghanda, eger bu shirketler özlirining tekshürüshige maslashmisa, hökümetke bu shirketlerge mulazimet qilishni toghrisida tewsiye bérishi mumkinlikini bildürdi. Shéri méyérxofér mundaq dédi: “Shunga bu shirketler men bilen maslashmisa we tekshürüsh élip bérishimizgha hemkarlashmisa, bu méning ishxanamgha étibar bermigenlikning ipadisi, hésablinidu. Bu ehwalda men xelq'ara soda ministirliqigha ularning bu shirketlerge bériwatqan mulazimetni toxtitishi, kelgüside ulargha mulazimet qilishni, kelgüsi iqtisadiy hemkarliq fondi we hökümetning soda fondliridin behrimen bolushini ret qilishni tewsiye qilishim mumkin.”

Wahalenki, nayké özining 13-iyul radiyomizgha ewetken qisqa yazma bayanatida, “Kanada karxanilarni nazaret qilish idarisi” yéterlik  maslashmighanliqini ret qilghan. Naykéning bayanatida körsitishiche, “Nayké kanada karxanilarni nazaret qilish idarisi (CORE) ning so'aligha jawab bergen. Bayanatta <ularning axirqi doklatida pakit toghra bolmighan bolsimu, lékin bular köp tereplerning menpe'etige alaqidar muhim muhakime bolghachqa, biz uninggha dawamliq qatnishimiz” déyilgen.

Kanada xelq'arada Uyghur mejburiy emgikige chétishliq shirketler bilen bolghan alaqisi seweblik hökümet teripidin tekshürüsh élip bérishni bashlighan  ikkinchi dölettur. Bu yil 6-ayda yawropadiki nopuzluq kishilik hoquq teshkilatliridin “Yawropa asasiy qanun we kishilik hoquq merkizi” gérmaniye memuriy da'irilirige erz sunup, gérmaniyening wolkiswagén, bénz-mérsidis we BMW qatarliq aptomobil shirketlirini teminlesh zenjiridiki mejburiy emgekni cheklesh we uning aldini élishta muwapiq tedbirlerni almidi, dep eyibligen idi.