Kanada parlaménti Uyghur musapirlar qarar layihesini mutleq köp awaz bilen maqullidi

Kanada bash ministiri trudo parlaménttiki awaz bérishtin kéyin dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysa, “Kanada Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning diréktori memet toxti we “Uyghur kishilik hoquq qorulushi”ning diréktori ömer qanatlar bilen körüshti, 2023-yili 1-féwral, ottawa, kanada.

Kanada parlaméntining awam palatasi 1-féwral küni bilet tashlap, libéral parlamént ezasi samir zuberining ötken yili 6-ayda sun'ghan xitaydin qéchip chiqip 3-dölette yashawatqan xeter astidiki 10 ming Uyghur musapirini kanadagha orunlashturush qarar layihesini birdek awaz bilen maqullidi. Melum bolushiche, qarar layihesige héchqandaq bir palata ezasi qarshi bélet tashlimighan, shundaqla qarar layihesi kishiler kütmigen bir ehwalda bash ministir trudo we uning kabinét ministirliriningmu qollap awaz bérishige érishken.

Buning bilen xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilghanliqini ashkara étirap qilishtin izchil ‍özini qachurup kelgen trudo hökümiti, bu qarar layihesini qollap awaz bérish arqiliq “Irqiy qirghinchiliq” ni wasitilik étirap qilghan bolidiken.

Qarar layihesi 1-féwral chüshtin kéyin awazgha qoyulghanda nölge qarshi 322 awazning qollishi bilen maqullan'ghan. Bu, 1950- we 1960-yillirida türkiye parlaménti xitayning ziyankeshlikidin qachqan hindistan hem afghanistandiki Uyghur we bashqa türkiy az sanliq millet musapirlirini türkiyege yötkep kélish toghrisida qarar maqullap 50-60 yil ötkendin  kéyinki tunji bir dölet parlaméntining bu xil qararni chiqirishidur. Melum bolushiche, “Irqiy qirghinchiliq” tilgha élin'ghan qarar layihesige bash ministir trudo we uning kabinét ministirlirining qollap awaz bérishi kütülmigen ehwal iken.

 Weziyettin xewerdar zatlar ilgiri, kanada parlaménti 2021-yili 2-ayda xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini irqiy qirghinchiliq, dep étirap qilghan bolsimu,  trudo hökümiti  xitayning irqiy qirghinchiliq qilghanliqini  ashkara étirap qilishtin ‍özini qachurup kelgechke uning bu qétimmu awaz bérishtin waz kéchishi mumkinlikini perez qilishqan. Lékin bu qarar layihesige awaz bérishte hökümetning ipadiligen bu jehettiki pozitsiyesi uning meydanining pütünley özgergenlikini körsetti.

Qarar layihesining birdek awaz bilen maqullinishidin kéyin, mezkur qarar layihesini sun'ghan libéral parlamént ezasi samir zuberi axbarat yighini ötküzüp, bu layihening birdek awazda maqullinishini bir“Tarixiy peyt” dep körsetti. 

Samir zuberi mundaq dédi:“Yüz bergini bir tarixiy hadise. Hökümet kabinéti tunji qétim özining pozitsiyesini ipadilidi. Bügün bizning körgenlirimiz, barliq partiyelerning, barliq parlamént ezalirining birlikke kélip Uyghur xelqini qollishidur. Bu kanada üchün bir tarixiy peyt bolupla qalmay, xelq'ara jem'iyet, kishilik hoquq we insaniyet a'ilisi üchünmu bir tarixiy peyt. Uyghurlargha boluwatqan ishlarni qobul qilghili bolmaydu”.

Samir zuberi yene kanada bash ministiri, kabinéti we parlaméntining bu qarar layihesini qollighanliqidin pexirlinidighanliqi, lékin kelgüsining téximu musheqqetlik bolidighanliqini bildürdi.

Samir zuberi: “Men hökümitimizdin pexirlinimen we pexirlinish sözini köprek ishlitimen. Bu qarar layihesini qollighanliqi üchün bash ministirimizdin pexirlinimen. Bu layiheni qollighan hökümet kabinétidin, parlamént ezaliridin we barliq partiyelerdin pexirlinimen. Bügün  bir tarixiy peyt. Biz, bu tarixiy peytte birge turduq. Lékin aldimizda téximu müshkül ishlar bar, biz bu ishni qilimiz. Niyitimiz éniq, qilishqa tégishlik ishni qilishimiz kérek” dédi.

Axbarat yighinigha samir zuberi bilen bille dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa, “Kanada Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning diréktori memet toxti,  “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning qanun meslihetchisi, ottawa uniwérsitétining aliy tetqiqatchisi, proféssor margarét mikku'ay jonston xanim qatarliqlar qatnashqan. Yighinda dolqun eysa söz qilip, bu qarar layihesining Uyghurlargha ümid béghishlapla qalmay, ilham we dawamliq küresh qilish iradisi béghishlaydighanliqi, emdiki mesile hökümetning bu layiheni ijra qilishida qalghanliqini bildürdi.

Dolqun eysa mundaq deydu: “ Bu qarar bizge noqul ümid béghishlapla qalmay, bizge yene ilham we dawamliq küresh qilish, sözlesh iradisi béghishlaydu. Emdiki mesile hökümetning heriketke ötüshi, pul ajritip, 10 ming Uyghur we bashqa türkiy musulman musapirlirini tézrek  orunlashturushida qaldi”.

Yighinda “ Uyghur heqlirini  qoghdash qurulushi” ning diréktori memet toxti söz élip, bügün birdek awaz bilen maqullan'ghan bu layihe kanada parlaméntining iradisige wekillik qilish bilen bir waqitta, uning bir bashlinish ikenlikini bildürdi.

Memet toxti mundaq deydu: “Bu qarar layihesi parlaméntning iradisige wekillik qilidu, shundaqla bügünki birdek awaz bilen maqullan'ghan bu layihe kanadaliqlarning arzusini ipadileydu. Shu seweblik men buningdin bek minnetdar, shundaqla men bu döletni özümning  we ewladlirimning menggülük döliti qilip tallighanliqimdin shundaq pexirlendim”.

Lékin memet toxtining éytishiche, shundaqtimu bu uzun bir musapining téxi bir bashlinishi iken.

Memet toxti:“Bu peqet bir bashlan'ghuch, biz buni étirap qilishimiz kérek. Bu uzun musapining peqet bir bashlan'ghuchi. Biz bir Uyghur teshkilati we bashqa mes'uliyetchan terepler kanada hökümiti we kanada köchmenler idarisi bilen zich hemkarliship, qachan we  qeyerde qandaq arqa sep yardimi bolsa shuni teminleymiz. Shundaqla biz ajiz toplargha qarita kéreklik yardemde bolimiz” dep körsetti. Memet toxti sözining axirida yene xitay hökümitige shu chaqiriqni qilidighanliqi, uning chet'eldiki Uyghurlarning yurtidiki uruq-tughqan, a'ile ezalirini tutqun qilish, görüge élish, qorqutush, parakende qilishni toxtitishini telep qildi. 

Bu qarar layihesi, xitayning ziyankeshlikidin qéchip 3-dölette yashawatqan Uyghur we bashqa türkiy az sanliq milletlerdin 10 ming kishini 2024-yilidin 2026- yilghiche bolghan 2 yil ichide kanadagha yötkep kélishni öz ichige alidu. Qarar layihesining 1-féwral maqullan'ghan axirqi nusxisigha bezi tüzitishler kirgüzülgen. Uningda hökümetning 10 ming Uyghur musapirini kanadagha yötkep kélish pilanini 100 kün ichide parlaméntqa bildürüshi, shundaqla bu layihe peqet xitayning ziyankeshlikidin qachqan Uyghur we bashqa türkiy az sanliq milletler bilen cheklinidighanliqi tekitlen'gen.