Kanada hökümiti: “Xitaydin qachqan Uyghurlar kanadaning yéngi musapirlar orunlashturush programmisigha chüshishi mumkin”
2021.07.29
Kanadaning jastin trudé'o rehberlikidiki libéral hökümiti Uyghur musapirlirining kanadaning mewjut yéngi musapirlar orunlashturush programmisigha chüshüshi mumkinliki, biraq xitayning Uyghurlarni basturushini “Irqiy qirghinchiliq” dep békitishte kanadaning xelq'ara jem'iyet bilen teng heriket qilidighanliqini bildürgen.
Bu kanada hökümitining Uyghurlar mesilisige bolghan her jehetlerdiki siyasitini tunji qétim bundaq etrapliq sherhilishi bolup hésablinidu.
Melum bolushiche, trudé'o hökümiti özlirining bu mesililerdiki pozitsiyesini kanada awam palatasining tashqi ishlar-xelq'ara tereqqiyat komitéti bilen xelq'ara kishilik hoquq töwen komitétining bu yil 4-ayda hökümetke sun'ghan Uyghurlar heqqidiki 15 türlük tewsiyesige bergen jawabida tekitligen. Hökümet bu tewsiyelerning köp qismigha qoshulidighanliqini éytqan. Emma téxnika éksporti, mejburiy emgek mehsulatlirini cheklesh, musapirlarni örunlashturush, “Irqiy qirghinchiliq” ni étirap qilish qatarliq konkrét ijra'atlarda öz pikiride qalidighanliqini ipadiligen.
Hökümet alahide siyaset chiqirip, Uyghur musapirlirini orunlashturush heqqidiki tewsiyege omumen qoshulidighanliqini éytqan bolsimu, biraq b d t yaki wakaletchi orunlar musapir, dep békitken Uyghurlarning hazirqi mewjut kanada musapirlar programmilirigha chüshidighanliqini ilgiri sürgen. Hökümetning qarishiche, kanadaning kishilik hoquq pa'aliyetchilirige panahliq bérishke a'it “Musapirlar éqimi” programmisimu Uyghur musapirlirigha chüshidiken.
Biraq kanada hökümitining inkasi kanadadiki kishilik hoquq teshkilatlirini qayil qilmighan. “Kanada Uyghur heqlirini himaye qilish jem'iyiti” ning diréktori memet toxtining qarishiche, hökümet Uyghurlar üchün ayrim siyaset chirishi toghrisidiki tewsiyege jawab bermigen. Memet toxti 28-iyul bu heqtiki ziyaritimizni qobul qildi. Memet toxti: “Hökümet meyli ularni b d t qobul qilghan bolsun-bolmisun bularning kanadagha kirishige mexsus yol échish telipige yéterlik inkas qayturmighan” dédi.
Lékin uning éytishiche, kanada Uyghurlargha mexsus siyaset chiqarmisa, Uyghurlarni kanadaning hazirqi mewjut musapirlar programmisi bilen kanadagha élip kélish qiyin iken. U, Uyghur musapirlirining turushluq döletlerdiki salahiyet mesilisi buninggha yar bermeydighanliqi, mesilen türkiyediki “Uyghurlarning qolida b d t teripidin bérilgen guwahname yaki türkiye teripidin bérilgen qoghdalghuchi, dégen guwahnamisi yoqluqi” ni bildürdi.
Lékin kanadadiki bezi mutexessislerning qarishiche, hökümetning jawabini omumen éytqanda “Ijabiy” déyishke bolidiken. Hökümet 15 türlük telep we tewsiyening köp qismigha qoshulidighanliqi, bir qismini xatirilep qoyghanliqini éytqan. Kanadadiki “Ra'ul wollénbérg kishilik hoquq merkizi” ning qanun meslihetchisi, adwokat yunah di'amund 28-iyul bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, hökümetning inkasini omumen “Ijabiy” dep bahalidi.
Yunah di'amund mundaq deydu: “Omumi qehettin alghanda hökümetning inkasi ijabiy bolghan. Hökümet tewsiyediki mutleq köp qisim teleplerge qoshulidighanliqini bildürgen. Qalghanlirigha hökümet xatirilep qoyghanliqini éytqan. Uningdiki mezmunlar biz alahide endishe qiliwatqan mesililer bilen oxshash. Shunga men hökümetning inkasini omumen ijabiy, dep baha bérimen”.
Trudé'o hökümiti xitayning Uyghurlarni basturushini “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilish heqqidiki telep we tewsiyege éniq jawab bermigen. Biraq u xitayning Uyghur we bashqa türkiy milletlerge “Irqiy qirghinchiliq we insanliqqa qarshi jinayet sadir qiliniwatqanliqini békitishte dawamliq xelq'ara jem'iyet bilen teng heriket qilidighanliqini éytqan.
Adwokat, yunah di'amund kanada hökümitining bu jehettiki inkasi baha bérip mundaq dédi: “Hökümet mezkur rayonda izchil we sistémiliq basturush herikiti élip bériliwatqanliqigha a'it ishenchlik we mewjut deliller barliqini éytqan. Hökümet shundaq, depla qalmay yene Uyghur we bashqa türkiy milletlerni teshkillik we sistémiliq jazalawatqanliqini qeyt qilghan. Hökümet yene sherqiy türkistan yaki sh u a r da yüz bergen ishlargha jawaben 4 xitay emeldari we bir hökümet apparatini jazalighanliqini bildürgen. Hökümet yene rayonda toluq we cheklimisiz tekshürüsh élip bérish üchün bésim ishlitiwatqanliqini éytqan”.
Lékin kanada Uyghur heqlirini himaye qilish jem'iyitining diréktori memet toxitining qarishiche, Uyghur mesilisi “Irqiy qirghinchiliq” mesilisi bolup, kishilik hoquqtin halqighan mesi'ile iken. U kanada hökümitining bu mesilige irqiy qirghinchiliq” süpitide mu'amile qilishi kéreklikini bildürdi.
Kanada parlaménti tashqi ishlar-xelq'ara tereqqiyat komitéti we xelq'ara kishilik hoquq komitétining 15 türlük telep we tewsiyesi Uyghur tutqunlirini qoyup bérish, Uyghur élide tekshürüsh élip bérish, téxnika éksporti we Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini kontrol qilish, kanadadiki Uyghurlarni qoghdash, Uyghur musapirlirigha panahliq bérish, xitay türmisidiki kanada puqrasi hüsenjan jélilning qoyup bérilishige kapaletlik qilish, Uyghur “Irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilish, magnitiskiy qanunini ishqa sélish qatarliq mezmunlarni ö ichige alghan.