Канада парламент әзалири труду һөкүмитини уйғур мусапирлириға орун һазирлашқа чақирди

Мухбиримиз әркин
2023.01.31
uyghur-wekiller-kanada.jpg Уйғур вәкилләр канада баш министири трудо(оңдин үчинчи) вә парламент әзаси самир зубәри(солдин биринчи) әпәндиләр билән көрүшти. 2023-Йили 30-январ, канада.
Photo: RFA

Йеқинқи 5 йилдин бери изчил тиришчанлиқ көрситилип келингән хитайдин қечип чиққан 10 миң уйғур вә башқа түркий аз санлиқ милләт мусапирлирини канадаға қобул қилиш лайиһәси ахирқи басқучкә кәлди. Канада парламентиниң авам палатаси, һакимийәт беишидики либераллар партийәсидин болған парламент әзаси самир зубәри тәрипидин сунулған бу лайиһәни 1-феврал авазға қоюлуштин бурун, йәни 30-январ күни ахирқи қетим парламентта муназиригә қойди.

Парламентниң қишлиқ тәтилдин кейинки тунҗи күнлүк йиғинида күнтәртипкә қоюлған бу лайиһәгә қарита парламент әзалири баш министир трудониң һөкүмәт кабентини 10 миң уйғур мусапириға канадада орун һазирлашқа, қарар лайиһәси 1-феврал авазға қоюлғанда һөкүмәт кабинтиниму қоллап аваз беришка чақирди.

Бу қарар лайиһәсини сунған лберал парламент әзаси самир зубәриниң 30-январ парламентта қилған сөзидә көрситишичә, уйғурлар мәсилиси мәйли ирқий қирғинчилиқ яки инсанийәткә қарши җинайәт болсун, чоқум һәл қилиниши вә ениқлиққа еришиши керәк икән. Самир зубәри мундақ дәйду: “биз бу алаһидә қарар лайиһәсни чөридигән һалдики бир иттипақлиқ садасини аңлиғинимизда, инсанийәт аилимизниң бу җиддий мәсилисини һәл қилишиқа ярдәм бериш тәшәббуси, мәйли у ирқий қирғинчилиқ яки инсанийәткә қарши җинайәт дәп қаралсун, чоқум ениқ һәл қилиниши керәк. Бу лайиһә канадалиқлар тәрипидинла әмәс, хәлқара җәмийәт тәрипидинму диққәт қилиниду.”

Самир зубәри сөзидә йәнә парламент әзалириниң қайси партийәдин болса болсун, бу қарар лайиһәсигә қоллап аваз беришини тәләп қилип: “бизниң бу мәсилидә ениқ болушимиз вә рәһбәрлик ролини ойнишими интайин муһим. Мән бу парламенттики һәр бир әзаниң қайси орунда болса болсун, қайси партийәдин болса болсун, бу қарар лайиһәсини қоллап аваз беришини үмид қилимән вә күтимән” дегән.

Мәлум болушичә, нөвәттә M-62 номурлуқ бу қарар лайиһәси баш министир трудониң һакимийәт беишидики либераллар партийәсини өз ичигә алған парламенттики бәш партийәниң парламент әзалириниң мутләқ көп қисминиң қоллишиға еришмәктә икән. 30-январ парламент кубек гурупписиниң парламент әзаси дениз трудел сөзгә чиққанда, дуняда кишилик һоқуқ вә инсанпәрвәрлик кризиси нурғун болсиму, лекин уйғурларниң әһвали алаһидә икәнликини тәкитлигән. Денис трудел: “мениңчә, бу қарар лайиһәси интайин муһим. Һазир дуняда инсанпәрвәрлик кризиси, кишилик һоқуқ кризиси көп, буни мениң хизмәтдашлиримму билиду. Бирақ уйғурларниң вәзийити бәк алаһидә болуп, чоқум сөзлиниши керәк” дегән.

Денис труделниң ейтишичә, шундақ болсиму, лекин һөкүмәт бу мәсилидә йәнила иккилинип кәлгән. У бу қетим болсиму һөкүмәтниң T-62 номурлиқ қарар лайиһәсигә қоллап аваз беришини, хитайниң һәркитини “ирқий қирғинчилиқ” дәп етирап қилишини тәләп қилған.

Денис трудел мундақ дәйду: “T-62 номурлиқ қарар лайиһәси һөкүмәтниң аваз берип, хитайниң уйғурларға тутқан муамилисини ирқий қирғинчилиқ, дәп етирап қилишини тәләп қилсиму, лекин әмәлийәттә һөкүмәт кабинети қорқунчақлиқ билән бу қарар лайиһәсигә аваз бериштин өзини қачуруп кәлди. Биз бу қетим һәқиқәтән бундақ әһвалниң йүз бәрмәсликини, бу қетим һөкүмәтниң йүрәклик билән хитайда йүз бериватқан ишларни ирқий қирғинчилиқ, дәп етирап қилишини үмид қилимиз.”

Өктичи партийәләр җастин трудо һөкүмитини йүрәксизлик қилиш билән әйиблисиму, лекин трудо 30-январ уйғур мусапирлар қарар лайиһәси парламентта муназирә қилинған бир вақитта, дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса башчилиқидики бир уйғур вәкилләр гурупписи билән учрашқан. Анализчилар, трудониң парламент бинасида уйғур паалийәтчиләр билән учришиши һөкүмәтниң 1-феврал авазға қоюлидиған қарар лайиһәсигә қарита иҗабий позитсийәсини ипадиләйдиған күчлүк сигнал, дәп қаримақта. Парламент бинасидики учришишқа қатнашқан уйғур паалийәтчилиридин “канада уйғур һәқлирини һимайә қилиш қурулуши” ниң дериктори мәмәт тохти 31-январ зияритимизни қобул қилип, трудо билән болған учришиши һәққидә мәлумат бәрди.

Мәмәт тохтиниң ейтишичә, у қарар лайиһәси 1-феврал аваз қоюлғанда мутләқ көп аваз билән мақуллинишиға ишәнсиму, лекин кабинет әзалириниң аваз бериштин ваз кечиш еһтималини чәткә қақмайдикән.

Либерал парламент әзаси самир зубәриниң мәзкур қарар лайиһәси, канада көчмәнләр идарисиниң хитайниң зиянкәшликидин қечип чиқип, 3-дөләттә панаһлиниватқан хәтәр астидики уйғурлардин 10 миң кишини 2024-йилдин башлап 2 йил ичидә канадаға йөткәп келишни өз ичигә алидикән.

Самир зубәри 30-январ парламентта қилған сөзидә, “инсанийәткә қарши җинайәт садир болуш еһтималлиқи болған һаман қоғдаш мәсулийити һәрикәткә өтиду. Бу дигәнлик, қанун-түзүмгә тайинидиған канададәк дөләтләрниң кишилик һоқуқ әндишилирини бир тәрәп қилиш үчүн, қолидин келидиған әң үнүмлүк чариларни ишқа селиши керәк, дегәнликтур” дегән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.