Kanadaning bir nazaret apparati Uyghurlargha a'it erzlerni bir terep qilishta ezmilik qilish bilen eyiblendi

Muxbirimiz erkin
2023.04.12
Kanada parlaménti xitayning Uyghurlargha qarita “Irqiy qirghinchiliq qilghan-qilmighanliqi” ni qarar qilidu Kanada parlaméntida échilghan yighindin körünüsh. 2021-Yili 25-yanwar, ottawa, kanada.
REUTERS

Kanadadiki “Uyghur heqlirini himaye qilish qurulushi” ni öz ichige alghan 28 teshkilat ötken yili 4-ayda, kanadaning shirketlerni nazaret qilish organigha, shirketlerning Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini kanadagha import qiliwatqanliqi, kanada hökümet apparatlirining mewjut qanunlargha asasen bolsimu bu xil mehsulatlarni yéterlik cheklimeywatqanliqigha a'it 13 türlük ezr-shikayette bolghan idi. Nöwette, kanadaning shirketlerni nazaret qilish riwiziye organi (Canadian Ombudsman for Responsible Enterprise), bu erz-shikayetlerge bir yil bolghan bolsimu, lékin uni bir terep qilishta ezmilik qilish, xizmette ünümdar bolmasliq bilen eyiblenmekte.

Kishilik hoquq teshkilatliri kanadaning shirketlerni nazaret qilish riwiziye organigha ötken yili 4-ayda sun'ghan erz-shikayitide kanadadiki kiyim-kéchek tijariti bilen shughullinidighan 12 shirket üstidin erz sunup, bu shirketlerning kanadagha import qilghan mehsulatlirining Uyghur mejburiy emgiki bilen bolghan alaqisini tekshürüshni telep qilghan. Erz-shikayette kostko, gep, xyugo bos, nayki, larif lorén, zara, dézil, gess, léwi-stra'us, wolmart qatarliq shirketler üstidin erz qilin'ghan idi.

Kanadadiki “Uyghur heqlirini himaye qilish qurulushi” ning ijra'iye dériktori memet toxtining qeyt qilishiche, bu erzge bir yil bolghan bolsimu, lékin kanadaning shirketlerni nazaret qilish riwiziye organi byukratliq resmiyetlerni we “Hajetsiz” mexpiyetliklerni bahane qilip, ularning sun'ghan erzi üstidin tekshürüsh élip bérishta ünümdar bolmighan.

Nöwette bu mesile kanada taratquliriningmu diqqitini qozghighan. Kanadaning “Yer shari pochtisi” géziti 11-aprildiki sanida bu mesilige alahide orun bérip, kanada shirketlirni nazaret qilish riwiziye organining kanada shirketlirining chet eldiki qilmishlirini nazaret qilishta ünümsizlik bilen eyibliniwatqanliqini xewer qilghan. “Yer shari pochtisi” ning qeyt qilishiche, bu organ hazirgha qeder erz-shikalyetlerdin biriningmu tekshürüshini püttürüp bolmighan.

Kanada shirketlerni nazaret qilish riwiziye organining kishilik hoquq teshkilatliri teripidin eyiblinishi, kanada awam palatasi mejburiy emgekni chekleshke a'it bir qanun layihesini maqullash aldida turghan bir waqitta otturigha chiqqan. S-211 Namliq bu qanun layihesi ötken yili kanada kéngesh palatasida maqullinip, awam palatasigha sunulghan. Mezkur qanun layihesining mushu ay ichide awam palatasidimu maqullinip, resmiy qanun'gha aylinidighanliqi qeyt qilinmaqta.

Bu qanun layihesi bezilerning qollishigha érishken bolsimu, biraq beziler bu qanun mejburiy emgek mehsulatlirini tosashta küchlük emes, dep qarshi chiqqan.

Kanadadiki mekdonald lawri'ér inistitutining aliy tetqiqatchisi, adwokat sarah ta'iych, bu qanun Uyghur rayonida ishlepchiqirilghan mejburiy emgek mehsulatlirining kanadagha kirishini tosushta yéterlik emes, dep qaraydighan mutexessislerning biridur.

U 11-april bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq didi: “Bu qanun layihesi shirketlerge import mehsulatlirini dölet organlirigha melum qilish mejburiyiti yükleydighan bir qanche qanun layihelirining biri. Shunga, bu qanun boyiche shirketler import qilghan mehsulatlirini bildürüshi kérek. Bu qanun yoqtin yaxshi. Eger u ijra qilinsa, melum ishlargha yarisimu, emma yéterlik emes. Chünki u peqet tézlitish mejburitila yükleydu.”

Uning éytishiche, nöwette yene bir qanun layihesi kéngesh palatasining muzakire basquchida bolup, bu qanun layihesi Uyghur rayonida ishlepchiqirilghan buyumlarning mejburiy emgek mehsulati emeslikige kapaletlik qilish mes'uliyiti yükleydiken.

Sarah ta'iych, bu qanun layihesi özliri ümid qilidighan layihe ikenlikini, lékin hazirqi S-211 namliq qanun layihesi ularning ümidini aqliyalmaydighanliqini bildürüp, “Biz yuqiridek bir qanun layihesini kütimiz, bu xil layihe bizning ‍arzuyimiz, lékin hazirqi bu layihe héchqandaq yerge aparmaydu” dédi.

Kanadaning yéngi qanun chiqirip, mejburiy emgek mehsulatlirini cheklesh talash-tartishi, “Uyghur heqlirini himaye qilish qurulushi” gha ‍oxshash teshkilatlar kanada xitayning “Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini tökme qilip sétish baziri” gha aylinip qalghanliqi, hökümetning buninggha qarita keskin tedbir almighanliqini tenqid qiliwatqan bir waqitta otturigha chiqti.

Sarah ta'iychning éytishiche, eger kanada Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini chekleshte semimiy bolsa, amérikaningkige oxshash yaki uningdinmu küchlük qanun chiqirishi kérek iken.

Sarah ta'iyich mundaq didi: “Biz arzu qilidighan qanun aldini élish xaraktérlik bolushi kérek. Amérikaning ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ bar. Bu qanun Uyghur rayonida ishlepchiqirilghan mehsulatlargha qarita aldini élish xaraktérige ige. Kanadaningmu mushuninggha oxshash küchlük qanuni bolushi, Uyghur rayonidin kelgen mehsulatlargha qarita aldini élish xaraktérlik tedbir qoyulushi, mehsulat import qilmaqchi bolghan shirketler mehsulatining Uyghur mejburiy emgikide ishlepchiqirilmighanliqini ispatlishi kérek. Bu xil küchlük qanun bu mesilini hel qilishta ünümlük bolidu.”

Memet toxtining 11-april bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda éytishiche, Uyghur mejburiy emgiki murekkep hem chigish mesilige aylan'ghan bolup, kanadaning hazirqi mewjut qanun-tüzüm we dölet apparatliri bu mehsulatlarni chekleshte yétersiz qalmaqta iken. Memet toxti buning üchün kanada dölet apparatlirining funkitsiyesi kücheytilishi, kanadaning téximu küchlük qanunlarni chiqirip, döletning mejburiy emgek mehsulatlirini cheklesh méxanizimini téximu ünümdarliqqa ige qilishi kéreklikini bildürdi.

Kanada, amérika-méksika-kanada arisidiki “Shimaliy amérika soda shertnamisi” gha asasen mejburiy emgek mehsulatlirini chekleshke wede bergen. Bu kélishim 2020-yildin bashlap resmi küchke ige bolghan. Amérika soda wekili katérin tay ötken yili kanadada ziyarette bolghanda kanada soda ministiri mariy ni we méksika soda ministiri bilen körüshüp, ulargha Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini cheklesh toghrisida bésim ishletken.

Ketérin tay, “Mejburiy emgek mesilisi, xitay bilen bolghan sodidiki birdin-bir mesile bolmisimu, lékin shinjang we xitay miqyasidiki Uyghurlargha tutulghan mu'amilini nezerde tutqanda jiddiy bir mesile” ikenlikini éytqan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.