Kanada parlamént ezasi: “Uyghurlarning zorawan küchke qarshi küchlük turushi intayin muhim”

Samir zuberi (Sameer Zuberi) qatarliq kanada parlamént ezalirining amérika paytexti washin'gtonning etrapidiki Uyghurlar bilen körüshüsh pa'aliyitidin körünüsh. 2023-Yili 18-iyul, feyrfeks.

Kanada parlaméntining hakimiyet béshidiki libérallar partiyesidin bolghan awam palata ezaliridin (Sameer Zuberi) samir zuberi 18-iyul küni amérikaning wiriginiye shtatigha jaylashqan Uyghur merkizide Uyghur jama'iti bilen uchrashqanda, Uyghurlarning intayin chong bir “Zorawan küch” bilen qarshilishiwatqanliqi, bu ‍uzun muddetlik küreshte Uyghurlarning bu “Zorawan küch” ke qarshi izchil küchlük turushining intayin muhim ikenlikini körsetti.

Uning körsitishiche, Uyghurlar küchlük bolghandila awazini u we uninggha ‍oxshash siyasiyonlargha téximu ünümlük yetküzüp, ularning Uyghur mesilisige téximu téximu yaxshi köngül bölüshige türtke bolidiken. Samir zuberi Uyghur mesilisining uzun muddetlik küresh ikenliki we özlirining uninggha dawamliq xizmet qilidighanliqini bildürdi.

Samir zuberidin sirt, kanada parlaméntining konsérwatiplar partiyesidin bolghan ezasi arnold wé'irsén we parlaméntning kyubék guruppisidin bolghan ezasi andréyn larush xanimdin teshkil tapqan 3 kishi, washin'gton'gha qilghan bir heptilik xizmet ziyariti esnasida 19-iyul Uyghur merkizide belgilik sandiki Uyghur jama'iti bilen uchrashqan. Uchrishishta ular kanadaning 10 ming Uyghur musapirini kanadagha élip kélish pilanining ilgirilesh ehwali, Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirining kanadagha kirishini cheklesh qatarliq mesililerde söz qilghan we so'allargha jawab bergen.

Samir zuberi mundaq dédi: “Mahiyet jehettin eger bir dölet, bir zorawan küch ziyankeshlik qilmaqchi bolsa, ular peqet buninggha ruxset qilin'ghanda, resmiy buyruq bérilmigiche buni qilalmaydu. Shuninggha ‍oxshashla pütün bir dölet birliship sizge yaxshi ish qilip bermekchi bolghandimu, yazma buyruq bolmisa bumu ishqa ashmaydu. Shunga, shuni bilinglarki, qiliwatqan budewada siler zorawan bir küch, qudretlik bir küch bilen qarshilishiwatisiler. Héchqandaq küch resmiy buyruq bolmisa silerge ziyankeshlik qilalmaydu. Shunga, shuninggha diqqet qilinglarki, herikitinglarda hemishe küchlük turunglar. Silerning küchlük turushunglar intayin muhim”.

Samir zuberi kanada parlaméntining 2021-yili xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilishi, shundaqla bu yil kanadaning az dégende 10 ming Uyghurni kanadagha élip kélishke munasiwetlik qanun-qararnamilirining chiqirilishida halqiliq rol oynighan siyasiyondur. Samir zuberining körsitishiche, Uyghurlarning bu uzun muddetlik küresh musapiside küchlük turushi, u we uninggha oxshash siyasiyonlarning Uyghur mesilisige téximu yéqindin köngül bölüshige ‍ilham bolidiken.

Samir zuberi özlirining Uyghur mesilisige dawamliq xizmet qilidighanliqi we toghra terepte turghanliqini bildürüp mundaq dédi: “Chünki, bizge oxshash kishiler bu jem'iyetning ‍ichide emes. Siler bizge anglatmisanglar biz qandaq kechürmishlerni ötküzüwatqanliqinglarni bilmeymiz. Shunga, siler bizge hemishe sözlep turushunglar, biz bilen alaqe qilishinglar we bizni heriketlendürüp turushunglar kérek. Bu bir uzun muddetlik küresh. Biz buninggha dawamliq xizmet qilimiz we biz toghra terepte turuwatimiz”.

Uchrishishta kanada parlaménti kyubék guruppisining ezasi andréyn larush (Andreanne Larouche) xanim söz qilip, uning partiyesining Uyghurlarni izchil qollaydighanliqi, Uyghurlarning bir millet süpitide öz medeniyiti bilen mewjut bolup turushining intayin muhim ikenlikini qeyt qildi.

Andréyn larush: “Bizning partiyemiz hemishe bu mesilini oylaydu. Buning muhimliqini, bolupmu Uyghur jem'iyitige etrapliq yardem bérishning muhimliqini tekitleydu. Chünki, bu siler üchün éytqanda mewjütluq mesilisi, silerning bir millet süpitide qaltis we intayin ésil, heqiqetenmu ésil medeniyitinglar bilen yashash heqqinglar bar. Men hemminglargha yaxshi tileklerni tileymen” dédi.

Bu kanada parlamént ezalirining tunji qétim amérikadiki Uyghur merkizige kélip, Uyghur jama'iti bilen bundaq bir uchrishishita bolushidur. Andréyn larush xanimning éytishiche, nöwette ayallar mesilisi, bolupmu Uyghur ayallirining mesilisi chong bir mesile iken.

Andréyn larush mundaq deydu: “Bizning eng chong mesilimiz ayallarning ‍ehwali, bolupmu Uyghur ayallirining ‍ehwali. Ular iztirap chekmekte, balilarmu qiynalmaqta. Bularning hemmisi bek muhim ishlar. Bu so'allarning hemmisi sizni bu balilarning medeniyitidin mehrum qilinishqa mejburliniwatqanliqini heyranliq ichide waqip bolushingizgha mejburlaydu. Bu bek échinishliq, shundaqla mejburiy tughmas qilishmu ayallargha nisbeten bek qorqunchluq. Men 17 ayliq bir qizning anisi bolush süpitide barliq balilargha yaxshi tileklerni tileymen. Ularning öz medeniyitide yashiyalishi intayin muhim”.

Amérika Uyghur birleshmisining sahibxaniliqida ötküzülgen bu qétimliq uchrishishta, kanada parlamént ezalirigha kanada “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning diréktori memet toxti hemrah bolghan. Uchrishishta tunji bolup söz alghan memet toxti, kanadagha 10 ming Uyghur musapirini orunlashturush pilanining tereqqiyat ehwali, teyyarliq xizmiti we duch kéliwatqan qiyinchiliqlar heqqide toxtilip ötti.

Memet toxtining körsitishiche, bezi döletler bu mesilide kanada bilen hemkarlishishta isteksiz bolsimu, emma kanada hökümitining bu mesilidiki iradisi küchlük iken. Memet toxti: “Kanada hökümitining bu mesilidiki wedisi intayin küchlük. Buningda bash ministir, mu'awin bash ministir, köchmenler ministirliqi, pütkül parlamént birdek. Parlaméntning biz bu ishni qilimiz, dégen ortaq meydanini körsetti. Nöwette, hökümet bu pilanning axirqi shekli üstide ishlimekte. Buning öktebirning otturilirida pütüp chiqishigha ümidwarmiz” dep körsetti.

Lékin samir zuberi Uyghur merkizidiki uchrishishtin kéyin mexsus ziyaritimizni qobul qilghanda éytishiche, nöwette 10 ming Uyghurning kanadagha orunlashturush mesilisidiki asasliq xiris waqit mesilisi, yeni bu pilanni kéchiktürmey ijra qilish mesilisi iken. U, 10 ming Uyghurni orunlashturush pilanini emeliyleshtürüshte duch kéliwatqan asasliq tosalghu néme, dep qaraysiz, dégen su'alimizgha: “Asasliq riqabet shuki, méningche biz buni melum jehettin kéchiktürmeslikimiz we toluq ijra qilishimiz kérek. Méning démekchi bolghinim bu, yeni hazirqi asasliq xiris” dep körsetti.

Uyghur mejburiy emgiki mesilisi kanada parlaménti we kishilik hoquq teshkilatlirining kanada hökümitidin amérikagha oxshash téximu küchlük cheklesh tedbirlirini élishini telep qilip kéliwatqan témilarning biri. Samir zuberining ziyaritimizni qobul qilghanda éytishiche, nöwette kanada hökümiti Uyghur mejburiy emgikini chiqish nuqtisi qilghan yene bir qanun layihesi sunushni kéler yilliq qanun chiqirish pilanigha kirgüzgen. Samir zuberi, Uyghur mejburiy emgiki bu qanunning birdin-bir chiqish nuqtisi ikenlikini bildürdi.

Samir zuberi mundaq deydu: “Mejburiy emgek mesilisining emeliy chiqish nuqtisi Uyghur mejburiy emgiki. Uyghur mejburiy emgiki buning birdin-bir chiqish nuqtisi. Shunga, bizning hökümitimiz bu nuqtini körüp yetti hem qanun chiqirip, mejburiy emgekke téximu küchlük rewishte taghil turushni pilanlimaqta”.

Kanada parlaménti bu yil 5-ayda S-211 namliq bir qanun maqullap, teminlesh zenjiridiki mejburiy emgek we balilar emgikini cheklesh qedimini kücheytken. Lékin bu qanun kishilik hoquq teshkilatliri we kanada parlaméntidiki bezi öktichiler teripidin xitayning teminlesh zenjiride chongqur we keng kölemlik mewjut bolghan Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini chekleshte yéterlik emes, dep qaralghan. Ular kanadaning amérikaning “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni”” gha ‍oxshash küchlük qanun chiqirip, xitayning kanadani Uyghur mejuriy emgek mehsulatlirining “Tökme baziri” qilishigha taqabil turushni telep qilip kelgenidi.