Uyghur élide yashighan kanadaliq a'ile: 2017-yilidin bashlap hemme yerni wehime qaplidi

Kanada kishilik hoquq muzéyi bilen birlikte “Xitaydiki Uyghur irqiy qirghinchiliqi” mawzuluq yighin teshkilligen kanadaliq er-ayal andiriya(Andrea) we gerriy diyk(Gary Dyck).

Yéqinda kanadaliq er-ayal andiriya we gerriy diyk kanada kishilik hoquq muzéyi bilen birlikte “Xitaydiki Uyghur irqiy qirghinchiliqi” mawzuluq bir yighin teshkilligen idi. Bu yighinda ular tetqiqatchi adriyan zénz we Uyghur pa'aliyetchi memet toxti ependiler bilen birlikte Uyghurlargha qaritiliwatqan irqiy qirghinchiliq heqqide doklat sun'ghan.

Biz Uyghur élide 2008-yilidin 2018-yilighiche 10 yil yashighan we özlirining sözi boyiche irqiy qirghinchiliqning deslepki yillirigha shahit bolghan bu kanadaliq a'ilini ziyaret qilduq. Gerriy we andiriya diyk a'ilisi deslepki 5 yilda ürümchi kespiy unwérsititida Uyghurche we xitayche ögen'gen. 2014-Yili turpan'gha köchüp bérip organik oghut tijariti bilen shughullan'ghan. Ular Uyghur déhqanlar bilen birliship organik oghut yasap, üzüm sortini yaxshilap mol hosul alghan. Emma rayondiki chékidin ashqan bixeterlik tedbirliri, cheklimiler, keng kölemlik tutqun Uyghurlargha bolghinidek ularningmu hayatini qéyinlashturghanliqtin, 2018-yili kanadagha qaytip kelgen.

Biz bu cheklimilerde bir shumluq barliqini hés qilduq

Andriya: u yerde yashashning biz we etrapimizdikiler üchün qiyinlishiwatqanliqini hés qilduq. Etrapimizdiki Uyghurlar bir-birlep lagérgha tutulup kétiwatatti. Uyghurlar hetta biz bilen körüshkenliki üchünmu lagérgha tutulushi mumkinti. Shunga biz etrapimizdiki dostlirimizgha awarichilik tughdurmasliqimiz kéreklikini hés qilduq, u yerde boluwatqanlarni körüp turush bizgimu bek qiyin'gha toxtidi, shunga balilirimiz üchün qaytip kétishni qarar qilduq.

Gerriy: 2017-yili hetta 2016-yilidin bashlap her küni dégüdek yéngi tedbirler, yéngi cheklimiler chiqqili bashlidi. Bir küni bir kochida yéngi rishatka peyda bolidu, u kochidin ötelmeysiz. Bir küni saqal qoymasliqing kérek deydu. Yene bir küni yopkining uzunluqi bir mesilige aylandi, andin nazaret kaméraliri peyda boldi. Her bir yol éghizida kaméra bolushi kérek, andin turpan bilen ürümchi otturisida tekshürüsh ponkiti, turpan bilen yézilar otturisida tekshürüsh ponkitliri peyda boldi. Her heptide kem dégende bir yéngi nerse peyda boldi. Bir, ikki bolsa meyli emma her hepte, her ay, bu özgirishlerni chüshinish bekla tes idi.

Andiriya: bu ishlarni deslepte kichik-kichik cheklimiler bilen bashlidi. Bular bir shumluqning béshariti idi. Chünki bundaq ishlar héchqachan meqsetsiz otturigha chiqmaydu. Biz bu ishlarning yaman'gha qarap kétiwatqinini sezduq.

Gerriy dik: shundaq, bular hemmisi xitay hökümiti teripidin meqsetlik, pilanliq halda élip bérildi.

Uyghur oghulliri 18 yashqa kirishtin qorqatti

Andriya: deslepte dostlirimiz ‛ular bizning bixeterlikimizni qoghdawatidu‚ déyishti. Biz bu gepke heyran qalattuq. Bu yerde héchqandaq xeter bolmisa, silerni néme xeterdin qoghdaydu, deyttuq. Shu mezgillerde otturigha chiqqan yene bir ish bolsa kishilerning hemmisi normidin artuq ishleytti. Ishtin kéyin yérim kéchigiche yighinlargha qatnishatti, öginish qilatti. Bir dostumning manga éytip bérishiche uning idarisidiki bashliqlar ularni shuni qilmisang “Mektepke” ewetimiz, buni qilmisang “Mektepke” ewetimiz, dep tehdit qilidiken. Kochida ademler barghanséri azlap ketti, nurghun kishilerning lagérgha élip kétilgenlikini körduq. Uyghurlar mehelle-koylarni charlashqa, yézilargha chüshürülüp bashqilarning öyliride qonushqa mejburlandi, öylirige qaytishigha ruxset qilinmidi. Emeliyette bumu a'ilini parchilighanliq. Bir küni men tonuydighan bir ayal kochida manga uchrap qaldi. Uning közliridin qorqup ketkenliki körünüp turatti. Uning yoldishini bashqa yerge ishleshke ewetiwétiptu, jiyenimu aldirashken. U da'im a'ilisi bilen bille yashighachqa ömride birer qétimmu yalghuz qélip baqmighaniken. U küni u dostum yalghuz qalghan tunji kün iken, shunga men kéchide uninggha qonushup bergili öyige bardim. Chünki méning qarishimche héchqandaq bir insan yalghuz qalmasliqi kérek (yigha). Men bamdat namazda uning yénida boldum. Bu men üchün tolimu qimmetlikti. U waqitta biz öylerde jaynamaz bolushigha ruxset qilinmaydighanliqini bilettuq. Lékin yenila namaz qilduq. U heqiqetenmu bir qorqunchluq hayat idi. Némishqa bundaq bolidu, dep shunchilik azablinimen.

Gerriy: bilginingizdek dunyaning herqandaq yéride oghullar üchün 18 yashqa kirish yétishken er bolghanliq hésablinidu we oghullar hemmisi buninggha aldiraydu shundaqqu? emma Uyghurlar üchün undaq emes. Ular 18 kirse özliriningmu lagérgha tutulup kétidighinini bilidu. Shunga dunyada peqet shinjangdila oghullar 18 yashqa kirishtin qorqidu. Hemme kishi wehime ichide yashaydu, balilarmu shundaq.

Andiriya: 2016-yilining axirida chong yol éghizining her bir bulung-puchqaqlirida saqchixanilarning qurulghinini körduq. 2017-Yili etiyazda biz ürümchini ziyaret qilduq, bezi dostlirimiz u waqitta saqchilarning her küni az dégende alte ademni élip kétiwatqanliqini éytti, norma bar iken deydu. Kishini chöchütidighan haletke keldi. Kochilarning bulung-puchqaqlirida saqchilar, her waqit saqchi mashiniliri aylinip yüridu. Andin diniy murasimlar mesile bolushqa bashlidi. Uzun ötmeyla normal Uyghur medeniyiti cheklen'genidi. Bir küni dostlirim: “Hazir nan cheklendi” dédi. Taladiki nan tonurlar chéqiwétildi. Kochida kawap pishuralmaysiz. Da'iriler buning saghlam emeslikini, muhitqa paydisiz ikenlikini ilgiri sürüptu.

2017-Yilidin bashlap hemme yerni wehime qaplidi

Andiriya: biz 2014-yili turpan'gha köchüp barghan waqtimizda kishiler xushal yashaytti. Ular intayin dostane idi, bizni öylirige teklip qilatti, biz baranglarda olturup birlikte ghizalinattuq. Ayallar méni özlirining chaylirigha teklip qilatti. Bizning nurghun yaxshi waqitlirimiz bolghan.

Gerriy: elwette u waqitlardimu bésim bar idi, mutleq erkinlik yoq idi. Cheklimiler bolsimu qattiq emes idi. Uyghurlar weziyettin qaqshap qoysimu, yenila xushalliq tapalaytti. Kishiler herqandaq tuyghuda yashiyalaytti. Bezen achchiqlinip, bezen xushal bolalaytti. Emma 2017-yilidin kéyin cheklimiler qattiq kücheydi. Uyghurlar medeniyitini, dinini, kimlikini, rohini yoqitishqa bashlidi. Ular burunqidek xushal bolalmaydighan bolup qaldi. Uning ornini peqet we peqet wehime igilidi.

Uyghurlar térrorist emes, bu térrorluqqa qarshi turghanliq emes

Andiriya: Uyghurlar tolimu mulayim, tolimu söyümlük kishiler. Biz ularning dostluqigha, méhmandostluqigha we eqil-parasitige érishtuq. Ularda térrorluqtin eser yoq. Uyghurlar mulayim, ishchan we ilim-exlaqliq kishiler. Ularning kitablirini, tilini, medeniyitini tartiwélish térrorluqqa qarshi turghanliq emes. Ewladlargha öz lirikilirini, tilini, medeniyitini ögitish térrorluq emes.

Gerriy: u yerde boluwatqan ishlargha ademning eqli yetmeydu. Boluwatqan ishlarni dep kelse ademning ishen'güsi kelmeydu. Biraq biz ularni öz közimiz bilen körduq.

Gerriy: biz dawamliq insaniyetke, insanlargha ehmiyet bérip kelduq. Biz Uyghurlar bilen bille waqit ötküzduq. Uyghur déhqanlar bilen hayatimizni güzelleshtürüsh üchün birlikte ishliduq. Ishlarning u derijige kélishini körüsh biz üchünmu qéyin boldi. Shunga biz özimizge teselli tépish we shundaqla Uyghurlargha yardem qilish üchün otturigha chiqtuq. Bu bizning burchimiz.

Andiriya: men u yerde yashash pursitige érishkenlikimdin tolimu pexirlinimen. Bu méning hayatimning untulmas künliri. Men eslide intayin xijilchan biri. Manga kaméra aldida, kishiler aldida sözlesh undaq asan'gha toxtimidi. Biraq men bu yüz bergenlerning méning hékayem emeslikini, buning Uyghurlarning hékayisi ikenlikini tonup yettim we buni ashkarilash niyitige keldim.

Andiriya: axirida deydighinim, men psixologiye kespide balilarning ösüp yétilishini oqup tetqiq qilghan. Herbir shexsning saghlam ösüp yétilishi üchün a'ile intayin muhim. Medeniyet amili bolsa bir a'ilining saghlamliqi we ularning étiqadini mustehkemleydighan yene bir muhim amil. Men u yerdin ayrilishtin awwal mana bu a'ile we medeniyettin ibaret ikki muhim nersining zor buzghunchiliqqa uchrawatqanliqini körüp könglüm intayin yérim boldi. Men Uyghurlar üchün buning némidin dérek béridighanliqini bilmeymen, buning jawabinimu bérelmeymen. Chünki bu xirisqa qandaq taqabil turush Uyghurlarning qolida. Emma men Uyghurlargha shuni déyeleymenki, biz silerni söyimiz. Men silerning öz medeniyitinglardiki uyushqaqliq we qarshiliq küchige tayinip turup eslinglarni saqlap qélishinglarni we ewladliringlar üchün yashashni dawam qilishinglarni ümid qilimen.