Ardan zentürk: “Shi jinping sherqiy türkistan mesilisini Uyghurlarni pütünley yoq qilish arqiliq hel qilmaqchi”

8-Ayning 26-küni, shi jinping “Kések döletliri” (BRICS) rehberlirining 15-qétimliq uchrishishigha qatniship qaytishida biwasite Uyghur élige kelgen. U, ürümchide Uyghur aptonom rayonluq partkom, hökümet we shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtu'enining xizmet doklatini anglighan hemde ulargha körsetme bergen.

Türkiyediki tonulghan obzorchi, téléwiziye programma riyasetchisi ardan zentürk ependi bu toghriliq mexsus pikir yürgüzüp, bir sinliq analiz programmisi tarqatti. U, bu analizida mundaq dégen: “Méning Uyghur rayonigha qanchilik köngül bölidighanliqimni bilisiler, men kündilik siyasetni dep dawamliq köz qarishini özgertidighan kishilerdin emes. Türk qan sistémisidiki bir xelqning kimliki peqetla türk we musulman bolghanliqi üchün ular zulumgha, irqiy qirghinchiliqqa uchrawatidu. Men bu mesilige ‛türkiyening soda jehette xitaygha éhtiyaji bar, xitaydin pul kélidu yaki bolmisa türkiye, rusiye we xitay bilen bolghan munasiwitini yaxshilisa, andin süriyede amérika bilen bolghan munasiwitini tengpunglashturalaydu‚ dep qarimaymen. Men, ‛eger xitay türkiye bilen yaxshi ötimen deydiken, Uyghurlargha hörmet qilishi, türkiyedin menpe'et alimen deydiken, Uyghurlargha yaxshi mu'amile qilishi kérek‚ dep qaraymen.”

Tonulghan obzorchi ardan zentürk ependi öz analizida ottura asiyadiki türkiy jumhuriyetliriningmu Uyghur mesiliside sükütte turuwatqanliqini bayan qilip mundaq dégen: “2023-Yili 5-ayning 23-küni xitay re'isi shi jinping ottura asiya türkiy jumhuriyetlirining dölet bashliqlirini teklip qilip, xitayda aliy rehberler yighini achti. Bu xitay we ottura asiya dölet rehberlirining tunji yighin idi. Yighinda shi jinping shinjang Uyghur aptonom rayoni, yeni sherqiy türkistanning xitayning ottura asiya, kafkaz we türkiye arqiliq yawropagha tutushidighan ‛bir belbagh bir yol‚ qurulushining merkizi ikenlikini tekitlidi. Xitay, sherqiy türkistan bolmisa, bu pilanini emelge ashuralmaydu. Xitay mezkur pilanini emelge ashurush üchün, Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq élip bériwatsa, Uyghurlarning qérindishi bolghan ottura asiyadiki türkiy jumhuriyetliri sükütte turmaqta.”

Ardan zentürk ependi, xitay re'isi shi jinping Uyghur rayonini ziyaret qilghanda nahayiti jiddiy körsetmilerni bergenliki, buningdin xitayning Uyghurlarni pütünley yoq qilishni qarar qilghanliqini chüshiniwalghili bolidighanliqini bayan qilghan. U mundaq dégen: “Shi jinpingning yolyoruqidiki mundaq bir jümle nahayiti wehim, yeni u mundaq dégen: ‛her derijilik rehberlerge shuni démekchimenki, islam dinini xitaychilashturush üchün, barliq xizmetlerni qilishimiz kérek. Pütün qanunsiz diniy pa'aliyetlerni kontrol astigha élishimiz kérek‚. Bu néme dégenlik? islam dinini xitaychilashturimen dégenlik, Uyghur kimlikini pütünley yoq qilip, Uyghurlarni xitaylashturimen dégenliktur. Uyghur rayonidiki xitay kompartiyesi rehberliri shi jinpinggha bu toghriliq doklat sun'ghan. Ular doklatida Uyghur mesilisini hel qilish üchün Uyghurlarni xitaylashturush kérekliki, buni xitaygha xas sotsiyalizim tüzümi bilen emelge ashurghili bolidighanliqi tekitligen. Uyghur rayonidiki xitay rehberliri Uyghurlarni yoq qilish pilanini doklat halitide shi jinpinggha sun'ghan. Bu néme dégenlik? bu türk qan sistémisidin bolghan musulman Uyghurlarni pütünley yoq qilishni qarar qilghanliqtur.”

Obzorchi ardan zentürk ependi, shi jinpingning ürümchide dégen sözliri toghrisidiki analizini mundaq dawamlashturghan: “Shi jinping bu qétimqi ürümchi ziyaritide yene mundaq dégen: ‛bizning asasiy wezipimiz, ijtima'iy muqimliqni emelge ashurush. Tereqqiyatimiz üchün bularni qilishimiz shert. Shinjang biz üchün uzaq bir tupraq emes, u ‛bir belbagh bir yol‛qurulushining merkizidur. Bu gepni xitay re'isi shi jinping otturigha qoyghan. Xitay néme üchün Uyghurlarni asas qilghan qazaq, qirghiz qatarliq türkiy xelqlerni lagérlargha solidi? méningche, ularni pütünley yoq qilish üchün solidi.”

Ardan zentürk yene mundaq dégen: “Shi jinping, shinjang ‛bir belbagh bir yol‚ qurulushi bashlan'ghan jay. Yéqinda dölet ichi we sirtidin kélidighan sayahetchilerge échiwétishimiz kérek, dégen. Bu rayonni sayahetchilerge achsa Uyghurlargha élip bériwatqan zulumni ulardin qandaq yoshuralaydu? menche, xitay Uyghurlarni pütünley yoq qilip yoshurmaqchi. Yeni xitay sherqiy türkistandiki islam medeniyeti bilen yughurulghan Uyghur türklirining medeniyitini pütünley yoq qilishni qarar qilghan. Xitay, sherqiy türkistan mesilisini bir milletni we uning yaratqan mediniyetini yoq qilish arqiliq hel qilmaqchi.”

Biz ardan zentürk ependining téléwiziye analizi toghrisida uning özining pikrini élish üchün téléfon qilduq. U, ziyaritimizni qobul qilip, bizning “Siz shi jinping sherqiy türkistan mesilisini Uyghurlarni pütünley yoq qilish arqiliq hel qilmaqchi boluwatidu, depsiz. Undaqta, xitayning bu siyasitini toxtitish üchün némilerni qilish kérek?” dégen so'alimizgha mundaq jawab berdi: “Xitayning Uyghurlargha qilmighan rezillikliri qalmidi. Birleshken döletler teshkilati hemde kishilik hoquq teshkilatlirining hemmisi bu heqte mexsus doklatlar teyyarlidi. Lagérdin qutulup chiqqanlar shahitlar öz kechürmishlirini dunyagha anglatti we yazdi. Sherqiy türkistan xitayning tibettin qalsa eng chong irqiy qirghinchiliq élip bériwatqan bir jayigha aylandi. Buni bezi döletler étirap qilip, xitaygha bésim ishlitishke bashlidi. Shunga buni toxtitish üchün, pütün dunyadiki döletler xitaygha bésim ishlitishi, konkirét heriketke ötüshi kérek. Türkiye bashliq türk döletliri we islam döletlirimu xitaygha qarita qattiq naraziliq bildürüshi kérek, dep oylaymen.”

1955-Yili istanbuldiki üsküdar rayonida dunyagha kelgen ardan zentürk ependi, 1993-yili türkiyediki tunji shexsiy téléwiziye bolghan “Star” da ishligen. Türkiyediki péshqedem pa'aliyetchi, sherqiy türkistan wexpisining sabiq re'isi hamutxan köktürk ependi, ardan zentürk ependini 1990-yillardin tartip Uyghurlar toghrisida yazghan obzor we xewerliridin tonuydighanliqini, bildürdi. Hamutxan köktürk ependi adnan zentürk kishi yazghan obzorlar bilen ishligen analiz programmilirigha nurghun kishilerning qiziqidighanliqini, uning obzorliri qozghighan jama'et pikrining türkiye siyasitige tesir körsitish mumkinchilikining barliqini ilgiri sürdi.