Кишилик һоқуқ мутәхәссислири: “америка ирқий қирғинчилиқ билән шуғуллиниватқан хитайға қарши һәрикәткә өтүши керәк”

Америка хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан зулумини “ирқий қирғинчилиқ” дәп җакарлиғанлиқи мунасивити билән ишләнгән картон.

Трамп һөкүмити хитайниң уйғурларға йүзгүзиватқан зулумлирини “ирқий қирғинчилиқ” дәп атишидин кейинла вәзипигә чиққан байден һөкүмитиниң хитайға қаритидиған сиясәтлириниң қандақ болидиғанлиқи диққәт қозғимақта. Нурғунлиған кишилик һоқуқ актиплири, уйғур дәвагәрләр җов байдин һөкүмитини уйғурларниң ирқий қирғинчилиққа учраш мәсилисини биринчи дәриҗилик муһим ташқий сиясәт мәсилиси қилишқа чақирмақта.

22-январ күни американиң “ташқи сиясәт” жорнилида америкадики уйғур адовкат, хитай түрмисигә қамалған яш игилик тиклигүчи әкбәр әсәтниң һәдиси рәйһан әсәт вә кишилик һоқуқ мутәхәссиси йона даймонд мақалә елан қилип, җов байдин һакимийитини вә америка дөләт мәҗлисини милйонлиған уйғурни халиғанчә лагерларға қамап, ирқий қирғинчилиқ билән шуғулллиниватқан хитайға қарита бир туташ ташқий сиясәт истратегийәси билән оттуриға чиқишқа чақирған.

Улар мақалисидә мундақ дегән: “йеңи кәлгән америка ташқий ишлар министири антоний биллинкен американиң дунядики орнини ‛рәһбәрлик, һәмкарлиқ вә демократийә‚ дегән сөзләр билән интайин тоғра сүпәтлиди. Әмма бу қиммәт қарашлар хитай тәрипидин хирисқа дуч кәлмәктә, чүнки хитай давамлиқ дуня билән зитлишиш мәнтиқиси бойичә һәрикәт қилип, очуқ-ашкара ирқий қирғинчилиқ йүргүзүш билән бир вақитта өзиниң мустәбит әндизисини дуняниң һәрқайси җайлириға експорт қилмақта. Америка ирқий қирғинчилиқ вә вәһшийлик қәйәрдә йүз беришидин қәтийнәзәр, униң дөләт вә хәлқара бихәтәрликкә тәһдит елип келидиғанлиқини тонуп йәтти. Шуңа бу тәһдидләрни етирап қилиш американиң хитайға қаратқан йеңи сияситиниң алдинқи сепидә болуши керәк.”

Рәйһан әсәт вә йонада даймонд мақалисидә, американиң ирқий қирғинчилиқни етирап қилиши ноқул символлуқ әмәсликини, униң “ирқий қирғинчилиқ әһдинамиси” дики җинайәтниң алдини елиш вә уни җазалаш мәҗбурийитини өз ичигә алидиғанлиқини әскәртип туруп: “байдин һөкүмити әмди американиң иттипақдашлири билән бирликтә конкрет тәдбир қоллиниши керәк,” дегән.

Америкадики кишилик һоқуқ мутәхәсссилириму юқириқи мақалида ейтилғандәк, җов байдин һөкүмитини дәрһал тәдбир елиши керәк, дәп қаримақта. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң тәтқиқатчиси мая ваң радийомизға қилған сөзидә байдин һөкүмитиниң шерик дөләтләр һөкүмәтлири билән ортақ һәрикәткә келиши керәкликини билдүрди.

У мундақ деди: “җов байдин һөкүмити алди билән шерик дөләтләрниму һәрикәткә кәлтүрүп уларниму америкаға охшаш хитай әмәлдарлириға җаза тәдбири елан қилишини қолға кәлтүрүши керәк. Андин бу шерик дөләтләрму уйғур елида йүз бериватқанлар һәққидә юқири дәриҗилик баянат яки баһа елан қилиши керәк. Америка йәнә бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң мустәқил вә тәрәпсиз һалда районда тәкшүрүш елип бериши үчүн бесим қоллиниши керәк. Әгәр бу әмәлгә ашмиған тәқдирдә америка чоқум хитай һөкүмити үстидин тәкшүрүш елип берип, уни җавабкарлиққа тартидиған ‛B‚ пиланини түзүп чиқиши керәк”

“ташқи сиясәт” жорнилида елан қилинған мақалидиму хитай һөкүмитиниң б д т, дуня сәһийә тәшкилати қатарлиқ хәлқаралиқ органларни тәсир астиға елип, уларниң әслидики ишләш фонкитсйәсини өзгәртивәткәнликини тилға елип, американиң буниңға қарита башқичә тәдбир елиши керәкликини билдүргән.

Мақалидә мундақ дийилгән: “б д т хәвпсзлик кеңишидә олтуридиған хитайни хәлқара мунбәрдә җавабкарлиққа тартиш истиқбалиниң йирақ болушиға қарши, америка күчини дөләт ичидики қанун чиқириш вә иҗраийә һәрикәтлиригә мәркәзләштүрүши керәк. Байдин һөкүмити һәргизму шинҗаңдики ирқий қирғинчилиққа мәсул хитай әмәлдарлири вә муәсссәсәлирини вә мәҗбурий әмгәк билән шуғулланған ширкәтләрни җазалаштәк иҗабий қарарлирини пәқәтла у трамп һөкүмити тәрипидин чиқирилғанлиқи үчүн бикар қиливәтмәслики керәк. Байден һөкүмити җазаниң параметирлирини ирқий қирғинчилиқ диягнози қоюлғанлиқини нәзәрдә тутқан асаста аммиви вәһшийликниң башқа баш бинакарлириғичә кеңәйтиши керәк. . . Байдин һөкүмити ирқий қирғинчилиққа чоқум уни дөләт бихәтәрлики вә хәлқара тәртипкә тәһдит дегән ноқтинәзәрдин чиқиш қилип туруп қарши туруши керәк.”

Америкадики әркинлик сарийиниң тәтқиқатчиси сара кук ханим бизниң бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда, байдин һөкүмитиниму трамп һөкүмитигә охшашла хитайниң ирқий қирғинчилиқиға җиддий қарап тәдбир қоллиниду, дәп қарайдиғанлиқини ейтти. У мундақ деди:

“мәнчә, җов байдин һөкүмити хели бурунла хитайниң уйғурларға қиливатқан зулуминиму өз ичигә алған һәр түрлүк кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлиригә вә шундақла йәнә хитайниң америкадики тәсир көрситиш паалийәтлиригә җиддий муамилә қилидиғанлиқидин бишарәт бәргән иди. Йеңи ташқий ишлар министири антоний билинкинниң сөзи болсун һәм шундақла байдин һөкүмитигә қобул қилинған башқа кишиләрниң кишилик һоқуқ мәсилисини вә хитай компартийәсиниң тәсир көрситиш һәрикәтлирини интайин яхши билидиған кишиләрдин талланғанлиқидин болсун, мән җов байдин һөкүмитини уйғурлар мәсилисидә җиддий һәрикәт қилиду, дәп қараймән.”

Рәйһан әсәт вә йона даймонд “ташқи сиясәт” жорнилида елан қилған мақалисида байдин һөкүмитигә төвәндики конкирт тәләпләрни қойған: “байден һөкүмити америка дөләт мәҗлиси билән һәмкарлишип, уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қанунини тездин мақуллиши, уйғур әмгәк күчи билән ишләнгән мәһсулатларниң америка вә дуня базириға киришини тосиши керәк. Йәр шари тәминләш зәнҗириниң очуқ-ашкара болушиға капаләтлик қилиши һәмдә иҗра қилиш механизмини күчәйтип, америка ширкәтлири вә истемалчилириниң мәҗбурий әмгәккә шерик болушини тосуши вә алдини елиши керәк. Америкадики дөләт һалқиған ширкәтләр авам палатасида 3 гә қарши 406 биләт арқилиқ мақулланған қанун лайиһәлириниң қанунға айланмаслиқи үчүн лобичилиқ қиливатиду, шуңа америка һөкүмити вә кеңәш палатаси чоқум американиң һәрқандақ тәминләш зәнҗиридики мәҗбурийәт әмгикигә йол қоймайдиғанлиқи тоғрисида ениқ вә күчлүк сегнал бериши керәк. . . Бу һөкүмәт оттура шәрқ дөләтлириниң америкаға болған ишәнчни әслигә кәлтүрүп уларниң қоллишини қолға кәлтүрүш үчүн алаһидә тиришиши керәк, явропадики шериклирини явропа-хитай мәбләғ селиш келишимини рәт қилишқа һәйдәкчилик қилиши лазим.”

Тәтқиқатчи сараһ кук бизгә қилған сөзидә “қисқиси, америка һөкүмити ирқй қирғинчилиқ қиливатиду дәп тамға бесилған һөкүмәт билән бурунқидәк муамилә қилмаслиқи керәк,” дәп тәкитлиди. У мундақ деди:

“байдин һөкүмитиниң ташқий ишлар министири билинкин ирқий қирғинчилиқ дегән баһаға қошулидиғанлиқини ипадә қилған икән, у һалда бу һөкүмәт ирқий қирғинчилиқ билән шуғуллиниватқан бир һакимийәт билән қандақ мунасивәт орнитиш, униңға қандақ муамилә қилиш һәққидә җиддий ойлиниши керәк. Мәйли у хитай дөләт рәиси ши җинпиңни юқири дәриҗилик зияпәтләргә тәклип қилмаслиқ боламду яки бу дөләт рәһбәрлири билән рәсмий учришишларни тохтитиш вә кемәйтиш боламду яки бейҗиң қишлиқ олимпикидин чекинип чиқиш боламду, қисиқиси байдин һөкүмити хитай билән әмди илгирикидәкла нормал мунасивәтни давам қилмайдиғанлиқи һәққидә күчлүк сегнал бериши керәк. Бу интайин муһим.”

“ташқи сиясәт” жорнилидики мақалә апторлириму байден һөкүмитигә хитаб қилип: “байдин һөкүмити вә униң рәһбәрлири американи хәлқара сәһнигә елип чиқиши керәк. . . Америка натсистларниң җаза лагерлирида йәттә йил турған германийәлик поп мартин нимоллерниң ‛мән үчүн сөзләйдиған адәм қалмиди‚ дегән мәшһур сөзидики ақивәттин сақлиниш үчүн, чоқум хитай билән болған депломатик алақисидә вәһшийликниң алдини елиш вә негизлик кишилик һоқуқни қоғдаш пиринсипини алдинқи орунға қоюп, хитай яки башқа дөләтләрдики мустәбит һакимийәтләр астида езилгәнләр үчүн орнидин дәс туруши керәк,” дәп әскәрткән.