Kishilik hoquq mutexessisliri: “Amérika irqiy qirghinchiliq bilen shughulliniwatqan xitaygha qarshi heriketke ötüshi kérek”

Amérika xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan zulumini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighanliqi munasiwiti bilen ishlen'gen karton.

Tramp hökümiti xitayning Uyghurlargha yüzgüziwatqan zulumlirini “Irqiy qirghinchiliq” dep atishidin kéyinla wezipige chiqqan baydén hökümitining xitaygha qaritidighan siyasetlirining qandaq bolidighanliqi diqqet qozghimaqta. Nurghunlighan kishilik hoquq aktipliri, Uyghur dewagerler jow baydin hökümitini Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrash mesilisini birinchi derijilik muhim tashqiy siyaset mesilisi qilishqa chaqirmaqta.

22-Yanwar küni amérikaning “Tashqi siyaset” zhornilida amérikadiki Uyghur adowkat, xitay türmisige qamalghan yash igilik tikligüchi ekber esetning hedisi reyhan eset we kishilik hoquq mutexessisi yona daymond maqale élan qilip, jow baydin hakimiyitini we amérika dölet mejlisini milyonlighan Uyghurni xalighanche lagérlargha qamap, irqiy qirghinchiliq bilen shughullliniwatqan xitaygha qarita bir tutash tashqiy siyaset istratégiyesi bilen otturigha chiqishqa chaqirghan.

Ular maqaliside mundaq dégen: “Yéngi kelgen amérika tashqiy ishlar ministiri antoniy billinkén amérikaning dunyadiki ornini ‛rehberlik, hemkarliq we démokratiye‚ dégen sözler bilen intayin toghra süpetlidi. Emma bu qimmet qarashlar xitay teripidin xirisqa duch kelmekte, chünki xitay dawamliq dunya bilen zitlishish mentiqisi boyiche heriket qilip, ochuq-ashkara irqiy qirghinchiliq yürgüzüsh bilen bir waqitta özining mustebit endizisini dunyaning herqaysi jaylirigha éksport qilmaqta. Amérika irqiy qirghinchiliq we wehshiylik qeyerde yüz bérishidin qet'iynezer, uning dölet we xelq'ara bixeterlikke tehdit élip kélidighanliqini tonup yetti. Shunga bu tehdidlerni étirap qilish amérikaning xitaygha qaratqan yéngi siyasitining aldinqi sépide bolushi kérek.”

Reyhan eset we yonada daymond maqaliside, amérikaning irqiy qirghinchiliqni étirap qilishi noqul simwolluq emeslikini, uning “Irqiy qirghinchiliq ehdinamisi” diki jinayetning aldini élish we uni jazalash mejburiyitini öz ichige alidighanliqini eskertip turup: “Baydin hökümiti emdi amérikaning ittipaqdashliri bilen birlikte konkrét tedbir qollinishi kérek,” dégen.

Amérikadiki kishilik hoquq mutexesssilirimu yuqiriqi maqalida éytilghandek, jow baydin hökümitini derhal tedbir élishi kérek, dep qarimaqta. Kishilik hoquqni közitish teshkilatining tetqiqatchisi maya wang radiyomizgha qilghan sözide baydin hökümitining shérik döletler hökümetliri bilen ortaq heriketke kélishi kéreklikini bildürdi.

U mundaq dédi: “Jow baydin hökümiti aldi bilen shérik döletlernimu heriketke keltürüp ularnimu amérikagha oxshash xitay emeldarlirigha jaza tedbiri élan qilishini qolgha keltürüshi kérek. Andin bu shérik döletlermu Uyghur élida yüz bériwatqanlar heqqide yuqiri derijilik bayanat yaki baha élan qilishi kérek. Amérika yene birleshken döletler teshkilatining musteqil we terepsiz halda rayonda tekshürüsh élip bérishi üchün bésim qollinishi kérek. Eger bu emelge ashmighan teqdirde amérika choqum xitay hökümiti üstidin tekshürüsh élip bérip, uni jawabkarliqqa tartidighan ‛B‚ pilanini tüzüp chiqishi kérek”

“Tashqi siyaset” zhornilida élan qilin'ghan maqalidimu xitay hökümitining b d t, dunya sehiye teshkilati qatarliq xelq'araliq organlarni tesir astigha élip, ularning eslidiki ishlesh fonkitsyesini özgertiwetkenlikini tilgha élip, amérikaning buninggha qarita bashqiche tedbir élishi kéreklikini bildürgen.

Maqalide mundaq diyilgen: “B d t xewpszlik kéngishide olturidighan xitayni xelq'ara munberde jawabkarliqqa tartish istiqbalining yiraq bolushigha qarshi, amérika küchini dölet ichidiki qanun chiqirish we ijra'iye heriketlirige merkezleshtürüshi kérek. Baydin hökümiti hergizmu shinjangdiki irqiy qirghinchiliqqa mes'ul xitay emeldarliri we mu'essseselirini we mejburiy emgek bilen shughullan'ghan shirketlerni jazalashtek ijabiy qararlirini peqetla u tramp hökümiti teripidin chiqirilghanliqi üchün bikar qiliwetmesliki kérek. Baydén hökümiti jazaning paramétirlirini irqiy qirghinchiliq diyagnozi qoyulghanliqini nezerde tutqan asasta ammiwi wehshiylikning bashqa bash binakarlirighiche kéngeytishi kérek. . . Baydin hökümiti irqiy qirghinchiliqqa choqum uni dölet bixeterliki we xelq'ara tertipke tehdit dégen noqtinezerdin chiqish qilip turup qarshi turushi kérek.”

Amérikadiki erkinlik sariyining tetqiqatchisi sara kuk xanim bizning bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda, baydin hökümitinimu tramp hökümitige oxshashla xitayning irqiy qirghinchiliqigha jiddiy qarap tedbir qollinidu, dep qaraydighanliqini éytti. U mundaq dédi:

“Menche, jow baydin hökümiti xéli burunla xitayning Uyghurlargha qiliwatqan zuluminimu öz ichige alghan her türlük kishilik hoquq depsendichiliklirige we shundaqla yene xitayning amérikadiki tesir körsitish pa'aliyetlirige jiddiy mu'amile qilidighanliqidin bisharet bergen idi. Yéngi tashqiy ishlar ministiri antoniy bilinkinning sözi bolsun hem shundaqla baydin hökümitige qobul qilin'ghan bashqa kishilerning kishilik hoquq mesilisini we xitay kompartiyesining tesir körsitish heriketlirini intayin yaxshi bilidighan kishilerdin tallan'ghanliqidin bolsun, men jow baydin hökümitini Uyghurlar mesiliside jiddiy heriket qilidu, dep qaraymen.”

Reyhan eset we yona daymond “Tashqi siyaset” zhornilida élan qilghan maqalisida baydin hökümitige töwendiki konkirt teleplerni qoyghan: “Baydén hökümiti amérika dölet mejlisi bilen hemkarliship, Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanunini tézdin maqullishi, Uyghur emgek küchi bilen ishlen'gen mehsulatlarning amérika we dunya bazirigha kirishini tosishi kérek. Yer shari teminlesh zenjirining ochuq-ashkara bolushigha kapaletlik qilishi hemde ijra qilish méxanizmini kücheytip, amérika shirketliri we istémalchilirining mejburiy emgekke shérik bolushini tosushi we aldini élishi kérek. Amérikadiki dölet halqighan shirketler awam palatasida 3 ge qarshi 406 bilet arqiliq maqullan'ghan qanun layihelirining qanun'gha aylanmasliqi üchün lobichiliq qiliwatidu, shunga amérika hökümiti we kéngesh palatasi choqum amérikaning herqandaq teminlesh zenjiridiki mejburiyet emgikige yol qoymaydighanliqi toghrisida éniq we küchlük ségnal bérishi kérek. . . Bu hökümet ottura sherq döletlirining amérikagha bolghan ishenchni eslige keltürüp ularning qollishini qolgha keltürüsh üchün alahide tirishishi kérek, yawropadiki shériklirini yawropa-xitay meblegh sélish kélishimini ret qilishqa heydekchilik qilishi lazim.”

Tetqiqatchi sarah kuk bizge qilghan sözide “Qisqisi, amérika hökümiti irqy qirghinchiliq qiliwatidu dep tamgha bésilghan hökümet bilen burunqidek mu'amile qilmasliqi kérek,” dep tekitlidi. U mundaq dédi:

“Baydin hökümitining tashqiy ishlar ministiri bilinkin irqiy qirghinchiliq dégen bahagha qoshulidighanliqini ipade qilghan iken, u halda bu hökümet irqiy qirghinchiliq bilen shughulliniwatqan bir hakimiyet bilen qandaq munasiwet ornitish, uninggha qandaq mu'amile qilish heqqide jiddiy oylinishi kérek. Meyli u xitay dölet re'isi shi jinpingni yuqiri derijilik ziyapetlerge teklip qilmasliq bolamdu yaki bu dölet rehberliri bilen resmiy uchrishishlarni toxtitish we kémeytish bolamdu yaki béyjing qishliq olimpikidin chékinip chiqish bolamdu, qisiqisi baydin hökümiti xitay bilen emdi ilgirikidekla normal munasiwetni dawam qilmaydighanliqi heqqide küchlük ségnal bérishi kérek. Bu intayin muhim.”

“Tashqi siyaset” zhornilidiki maqale aptorlirimu baydén hökümitige xitab qilip: “Baydin hökümiti we uning rehberliri amérikani xelq'ara sehnige élip chiqishi kérek. . . Amérika natsistlarning jaza lagérlirida yette yil turghan gérmaniyelik pop martin nimollérning ‛men üchün sözleydighan adem qalmidi‚ dégen meshhur sözidiki aqiwettin saqlinish üchün, choqum xitay bilen bolghan déplomatik alaqiside wehshiylikning aldini élish we négizlik kishilik hoquqni qoghdash pirinsipini aldinqi orun'gha qoyup, xitay yaki bashqa döletlerdiki mustebit hakimiyetler astida ézilgenler üchün ornidin des turushi kérek,” dep eskertken.