Kishilik hoquq teshkilatliri: “Xitaydin hésab soraydighan peyt keldi! ”

B d t kishilik hoquq aliy komissari mishél bachilét(Michelle Bachelet) ning xitay ziyariti.

Birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissari mishél bachélit ishxanisi (OHCHR) 2022-yili 8-ayning 31-küni doklat élan qilip, “Xitay hökümitining Uyghur we bashqa musulmanlargha yürgüzüwatqan wehshiylikliri insaniyetke qarshi jinayet shekillendürüshi mumkin” dep höküm chiqarghan idi. Halbuki, xitay bu eyibleshni ret qilghanidi. Shu yili 10-ayda, birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishige eza döletler, b d t kishilik hoquq doklatini muzakire qilish qararini awazgha qoyghanda, xitaygha yan basidighan döletlerning köp chiqishi bilen bu qarar ret qilin'ghanidi.

B d t ning Uyghur élining kishilik hoquq ehwali toghrisidiki mezkur doklat élan qilin'ghan ikki yildin buyan, Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrash ehwalida héchqanche chong özgirish bolmighanliqi xelq'araliq axbaratlar we kishilik hoquq organliri teripidin izchil otturigha qoyulup kelmekte. Bolupmu buningda, birleshken döletler teshkilatining mes'uliyiti barliqi, ularning özliri chiqarghan doklatqa emel qilmasliqi, xitaygha qarita doklatta otturigha qoyulghan teklip we teleplerni emeliyleshtürüshte, xitaygha qarshi keskin tedbir almay kéliwatqanliqini tenqidlinip kélinmekte.

Birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq alahide ishxanisining doklati élan qilin'ghanliqining ikki yilliq harpisida, xelq'araliq kishilik hoquq teshkilatliri we Uyghur irqiy qirghinchiliqini közitiwatqan nopuzluq tetqiqatchilar, bayanat we maqalilerni élan qildi. Ular doklatlirida, xelq'ara jem'iyet, jümlidin birleshken döletler teshkilati xitayning xelq'ara qanunlargha éghir derijide xilapliq qilish qilmishlirini tekshürüp delilligendin kéyinmu uni toxtitishqa jiddiy heriket qollanmighanliqini, ziyankeshlikke uchrighuchilar üchün heq-adaletni yaqlash, zörür we keskin tedbir élishtin özini qachurup kelgenlikini, xitay dawam qiliwatqan irqiy qirghinchiliqini toxtitish we xitaydin hésab élish chaqiriqliri kücheymekte.

Kishilik hoquq fondi: “Xitaygha téximu keskin tedbir qollinish kérek”

Kishilik hoquq fondi (HRF) 8-ayning 21-küni radiyomizgha yazma jawab yollap, xelq'ara jem'iyet, jümlidin birleshken döletler teshkilatini xitayning irqiy qirghinchiliqi toghrisida jiddiy tedbir élishqa qayta chaqiriq qildi.

Ularning yazma bayanatida mundaq déyilgen: “2024-Yili 8-ayda, b d t kishilik hoquq komissarliqining Uyghur rayonining kishilik hoquq weziyitige baha bergenlikige ikki yil boldi, doklatta xitay hökümitining rayondiki Uyghur we bashqa yerlik musulman milletlirining erkinlikini keng kölemde xalighanche depsende qilghanliqi otturigha qoyulghan. Qandaqla bolmisun, xelq'ara jem'iyet rayonda dawamlishiwatqan irqiy qirghinchiliqni hel qilish üchün, yéterlik heriket qilmidi. Xitay ijabiy diyalogni dawamliq ret qildi, eksiche chet el hökümet emeldarliri, zhurnalistlar we tesir küchke ige kishilerni dölet orunlashturghan teshwiqat sayahitige teklip qilip, xitay kommunist partiyesining hökümranliqidiki bu rayonning ittipaq, inaq we bixeter ikenlikidek teshwiqatigha ortaqlishishqa chaqirdi. Kishilik hoquq fondi xelq'ara jem'iyettin xitaydin téximu köp jawabkarliqni sürüshtürüshni telep qilidu hemde birleshken döletler teshkilati aliy komissarining téximu keskin tedbir qollinip, doklatta otturigha qoyulghan tewsiyelirini emeliyleshtürüshni, xitayning Uyghurlargha qaritilghan kishilik hoquq depsendichilikide ziyankeshlikke uchrighuchilarni adaletke érishtürüshke toluq kapaletlik qilishini telep qilidu.”

Kishilik hoquq fondi 2005-yili qurulghan, payda-menpe'et közlimeydighan ammiwi teshkilattur. U dunya miqyasida kishilik hoquqni ilgiri sürüsh we qoghdash üchün heriket qiliwatqan yershariwiy teshkilat bolup, kishilik hoquq fondi teripidin yilda ötküzülüp kéliwatqan “Oslo erkinlik munbiri”, yillardin buyan Uyghurlardin rabiye qadir, roshen abbas, nuri türkel qatarliq kishilik hoquq pa'aliyetchilirige hemde yéqinqi mezgillerde lagér shahitlirighimu sehne bérilip kelmekte. Uyghur irqiy qirghinchiliqi yüz bériwatqan yéqinqi mezgillerde, mezkur teshkilat mexsus Uyghurlarni qollaydighan pa'aliyetlerni uyushturup keldi.

Birleshken döletler teshkilatini közitish munbiri: “Kishilik hoquq kéngishi ismi-jismigha layiq organ emes”

 Birleshken döletler teshkilatini közitish munbiri (UN Watch) ning jenwe ishxanisi xadimi lu'iz pélez (Luis Pelaez) , 21-awghust küni, b d t ning Uyghurlar heqqide doklat élan qilghanliqining ikki yilliq xatirisi munasiwiti bilen, ziyaritimizni qobul qildi.

U muxbirimizning “B d t ning Uyghur élining kishilik hoquq ehwali toghrisidiki doklati élan qilin'ghili 2 yil bolghan bolsimu, emma Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrash ehwalida héchqanche chong özgirish bolmighanliqi melum. Mezkur doklatning roligha qandaq qaraysiz?” dégen so'aligha mundaq jawab berdi:

“Bu doklat élan qilin'ghan waqitta bergen bahayimiz shu bolghanki, bu doklat bekmu kéchikken we mezmuni bekmu cheklik bolup qalghan. Mishél bachlét mezkur doklatni élan qilish waqtini esli qereldin xélila kéchiktürgen. U wezipe ötesh mudditining axirqi künide andin bu doklatni élan qildi. Biz buning sewebini shu peytte uning yoqitidighan héchnémisi qalmidi, shundaqla uning b d t diki xitaydin kéliwatqan bésimgha bash égishning hajiti qalmidi, dep chüshenduq.

U yene mundaq dégen: “Doklatning özidin körginimiz shu boldiki, mezkur doklat élan qilinishtin ilgiri michél bachélét xitaygha bardi we xitayda körgenlirini bu doklatta intayin éhtiyatchanliq bilen siliqlap we tüzitip yazdi. Buning özi uning xitay sepirining xitay teshkilligen we pilanlighan teshwiqat sayahiti ikenlikini körsetti. Michél bachélétmu axirida osal ehwalgha chüshüp qaldi. Shunga bu bir chong mesile idi. Omumiy jehettin alghanda, biz uning wezipe ötesh mudditide uning aliy komissarliq wezipisining xitaygha nisbeten ajiz kélip qalghanliqini hés qilduq. Omumiy jehettin alghanda, biz ularning xitaygha qarita chare körüshte bekmu kéchikip qalghanliqini, weziyetning téximu yamanlashqanliqini yene bir qétim hés qilduq. Éniqki, bu b d t ning ajizliqi sewebidin téximu nacharlashti.”

 Lu'iz pélez yene öz teshkilatining Uyghur qirghinchiliqini toxtitishta, b d t we uning kishilik hoquq kéngishidin pütünley ümitsizlen'genlikini tekitlep mundaq dédi: “Men baha béridighan yene bir ish shuki, shu yili amérika otturigha qoyghan bir qarar maqullinip, kishilik hoquq kéngishide Uyghur rayonidiki kishilik hoquq weziyiti toghrisida munazire qozghidi. Emma bu qarar maqullanmidi. Kishilik hoquq kéngishi dunyadiki her qaysi dölet wekilliridin terkib tapqan. Epsuski, kishilik hoquq kéngishidiki köp qisim döletler erkinlikni söyidighan we qollaydighan démokratik döletler emes. Shungimu bizning körginimiz shuki, bu qarar axirida meghlup boldi. Emeliyette bu qararning maqullanmighanliqi ularning alqishigha érishkenidi. Bu nuqtidin éytqanda, kishilik hoquq kéngishi ismigha layiq bir organ emes, hetta démokratik döletler shinjang we shinjangda yüz bergen ishlarni muzakire qilidighan jaymu emes.”

Lu'is ependi yene birleshken döletler teshkilatida muhim rol oynawatqan xitayning tesiri ötken bir nechche yilda barghanche küchiyip ketkechke, xitay hökümitining bu éghir jinayitidin hésab sorashning müshkülleshkenlikini tekitlidi. U, özlirining buni jiddiy mesile dep oylaydighanliqi we buni hel qilish üchün dawamliq heriket qiliwatqanliqini sözlep ötti. U yene xelq'ara jem'iyetni derhal heriketke kélishke chaqiriq qilip, mushundaq riqabetlik peytte özlirige oxshash bashqa nurghunlighan xelq'araliq teshkilatlar we axbarat wasitilirining dawamliq her qaysi dölet hökümetlirige xitaygha diplomatik bésim qilishini telep qilishini tewsiye qildi. Axirida u dunya jama'etchilikining nöwette Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish we xitaydin hésab sorash chaqiriqlirining küchiyiwatqanliqidin özining ümidlik ikenlikini bildürdi.

 “Erkinlik sariyi” : xelq'ara jem'iyet xitay kompartiyesige bolghan bésimni kücheytishi kérek

Merkizi washin'gtondiki “Erkinlik sariyi” ning siyaset we teshwiqat mu'awin diréktori kat kosgrow (Kat Cosgrove) bizning “Birleshken döletler teshkilatining Uyghur qirghinchiliqining dawamlishishida qandaq mes'uliyiti bar?” dégen so'alimizgha yazma jawab berdi.

U mundaq dep yazghan: “Buningdin ikki yil ilgiri, biz OHCHR ning xitaydiki Uyghurlar we bashqa türki musulmanliri duch kéliwatqan kishilik hoquq depsendichiliki toghrisidiki doklatini qarshi alghaniduq. Kishini échinduridighini shuki, shuningdin kéyin biz ulardin bu mesilide bashqa héchqandaq bir ilgirileshni körmiduq. Birleshken döletler teshkilatining öz qolidiki barliq wasitilerni dawamliq ishlitip, xitayni musteqil tehqiqligüchilerning shinjanggha bimalal kirishige yol qoyush qatarliq mesililerni emeliyleshtürüshte, shundaqla rayondiki ziyankeshlik we basturushlarni axirlashturushqa türtke bolushta mejburiyiti bar”.

Kat kosgrow yene bizning “Xelq'ara jem'iyetning Uyghur qirghinchiliqini toxtitishta duch kéliwatqan eng chong tosalghusi néme?” dégen so'alimizgha mundaq dep jawab bergen:

 “Uyghur we türki musulmanlirigha qaritilghan wehshiylikni toxtitishtiki eng chong tosalghu xitay kommunistik partiyesi bolup, ular özlirining qanunsiz qilmishlirini étirap qilishni héchqachan xalimidi. B d t we bashqa musteqil organlarning shinjangni ziyaret qilishini yaki ziyankeshlikke uchrighuchilar bilen sözlishishini tosup keldi. Xelq'ara jem'iyet xitay kommunist hökümitige bolghan bésimni dawamliq kücheytip, uning sistémiliq ziyankeshlikni axirlashturushi, hemde ularning jinayitige köz yumushtiki her qandaq tesir küchige qarshi turushi kérek.

 “Erkinlik sariyi” 1941-yili öktebirde washin'gtonda qurulghan, payda-menpe'et közlimeydighan teshkilat bolup, bu organ démokratiye, siyasiy erkinlik we kishilik hoquq mesililirini chöridigen halda pa'aliyet qilip kelmekte.