“Tarix untup ketken ayal-amine bughra” namliq kitabche neshirdin chiqti

Uyghur milliy azadliq inqilabining rehberliridin biri, tarixchi merhum muhemmed'imin bughraning xanimi amine xanim heqqide yézilghan “Tarix untup ketken ayal-amine bughra” namliq kitab enqerediki Uyghur inistituti teripidin neshir qilindi. Shiwétsiyede turuwatqan Uyghur ziyaliysi sha'ir abdüshükür muhemmet yazghan kitabchida amine bughraning hayat kechürmishliri, bir Uyghur xanim bolush süpiti Uyghur jem'iyitide oynighan roli bayan qilin'ghan. 64 Bettin terkip tapqan, 20-aprél küni türkiyede yoruq körgen bu kitabchida merhum amine bughraning hayati eks ettürülgen köpligen tarixiy süretlerge orun bérilgen.

Biz kitab heqqide téximu tepsiliy melumat igilesh üchün kitabning aptori abdüshükür muhammet bilen téléfon söhbiti élip barduq. U muhemmed'imin bughra bilen xanimi amine bughraning ömrini Uyghurlarning azadliq inqilabigha atighan kishiler ikenlikini, gerche muhemmed'imin bughra bügünki Uyghur oqurmenlirige tonushluq bolsimu, emma amine bughra heqqide melumatlarning azliqini, shu sewebtin bu kitabchini yazghanliqini bayan qildi.

“Tarix untup ketken ayal-amine bughra” namliq kitabchining aptori abdüshükür muhemmet ependi mezkur kitabchining yézilish jeryani we mezmuni toghrisida melumat bérip, mundaq dédi: “Men bu kitabchini yézish üchün köp izdendim. 1930-We 1940-yillargha munasiwetlik nurghun matériyallarni kördüm, izdendim, bezilirini tarix tetqiqati bilen shughulliniwatqan dost-buraderlerdin sorash arqiliq matériyal menbelirige ige boldum. Amérika we teywen arxipliridiki amine bughra toghrisidiki bezi matériyallarni ekeldürdüm. Shu arqiliq amine bughra toghrisidiki chüshenchilirimmu chongqurlap mangdi. Bularni oqughanséri amine bughragha bolghan hörmet we qayilliqim ösüp bardi. Chünki amine bughraning özimu diniy mektepte oqughan, eyni waqittiki az sandiki Uyghur ayallirining biri bolsimu, lékin u kéyinche muhemmed'imin bughra bilen toy qilip inqilap qilish jeryanida dewrning, zamanning, siyasetning éhtiyaji hem shundaqla özi yashawatqan shu siyasiy muhitning éhtiyajigha asasen özini mukemmelleshtürüp mangghan. Men kitabda bu jeryanlarni anglattim.”

Tarixiy menbelerde bayan qilinishiche, 1930-1940-yillarda Uyghur ayallirining köpi a'ile ayali bolup, jem'iyette anche közge körünmigen. Mundaqche qilip éyitqanda, jem'iyette siyasiy, ijtima'iy pa'aliyet bilen aktip shughulliniwatqan ayallarning sani bekmu az bolghan. Mezkur kitabchining aptori abdüshükür muhemmet ependi bu heqte melumat bérip, mundaq dédi: “Amine bughra 1930-1940-yillardiki köp qisim Uyghur ayallirigha oxshasha öyidin chiqmay olturghan emes, belki sirtqa chiqip özining talantini jari qildurush bilen birge özining qiyapetliridimu özgirish yasap zaman'gha layiqlashqan bir ayal. Uning resimliridin körüwélishqa boliduki, uningda 1930-1940-yillardiki eng medeniy ayallarning qiyapitini körümiz. U özining medeniy kiyinishi we zaman'gha layiq gep-sözliri arqiliq özining siyasiy sehnidiki ornini yarqin bir haletke keltürgen.”

“Tarix untup ketken ayal-amine bughra” namliq bu kitabchining aptori abdüshükür muhemmet ependi bu heqte mundaq bir misalni bayan qilip ötti: “Amérikaning ürümchide turushluq bash konsulining ayali winko pakiston xanim ürümchige yéngi kelgen waqitlirida, ürümchide qurulghan birleshme hökümetke qatnashqan rehberiy kadirlarning öylirini ziyaret qilip, ular bilen söhbetleshken. Shu jeryanda amine bughra xanim amérika konsulining ayali winko pakistonda chongqur tesir qaldurghan. Amine xanimning gep-sözliri, kéyinishliri, olturup-qopushliri, kishilerge bolghan mu'amililiri xuddi gherb elliride tughulup chong bolghan, gherb medeniyitining tesirige uchrighan bir ayaldek tesir bergen we heyran qaldurghan. Burhan shehidining ‛shinjangning 50 yili‚ namliq eslimesidimu amine bughra heqqide toxtilip, uninggha bolghan heyranliqini ipadiligen. Mushu melumatlarning hemmisi manga bek tesir qilghan idi. Shu sewebtin men tarixta untulup kétilgen ayal amine bughra heqqide bu kitabchini yézip chiqtim we kitabchida bularni anglattim.”

Shiwitsiyede turuwatqan Uyghur ziyalisi abdüshükür muhemmet yazghan “Tarix untup ketken ayal-amine bughra” namliq kitabda merhum amine bughraning 1946-yili qurulghan birleshme hökümette ayallar birleshmisining re'isi bolup wezipe ötigenliki, shundaqla 1946-yili nenjingde échilghan gomindang xelq wekiller qurultiyigha qatnishidighan ‛shinjang wekilliri hey'iti‚ ning mu'awin bashliqi bolup barghanliqi, merhum exmetjan qasimning mezkur wekiller hey'itining re'isi bolup barghanliqi otturigha qoyulghan. Kitabchida yene amine bughraning nenjingge barghandin kéyinmu özining salapiti we talanti bilen kishilerning diqqitini tartqanliqi bayan qilin'ghan.

Aptor abdüshükür muhemmet ependi Uyghur ayalliri irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan, erliridin, bala-chaqiliridin ayrilip qéliwatqan bügünki künde amine bughraning rohining Uyghur ayallirini oyghitishta zor ehmiyetke ige ikenlikini bayan qildi.

Biz mezkur kitabche heqqide köz qarishini otturigha qoyghan enqerediki Uyghur tetqiqat inistituti mudiri, istiratégiye mutexessisi tarixchi erkin ekrem ependini ziyaret qilduq. U merhum amine bughragha yuqiri baha berdi.

Merhum amine bughra 1915-yili xotende tughulghan. Amine bughra baliliq chaghlirida diniy mektepni püttürgendin kéyin anisi we bashqilardin kéyim tikishni ögen'gen. 1929-Yili muhemmed'imin bughra bilen toy qilghan. Uning baliliq chaghliri toghrisida köp melumat yoq. Amine bughra 1951-yili 12-ayning 22-küni türkiyege kélip olturaqlashqan. 1964-Yili 5-ayning 17-küni türkiyening paytexti enqerede késellik sewebi bilen alemdin ötken. Merhum amine bughra enqerediki jebejiy esri mazarliqigha depne qilin'ghan.