“Uyghurlar yurtigha sayahet” namliq kitab Uyghurlarning bügünki ré'al hayatini firansuz oqurmenlerde yetküzdi

Muxbirimiz nur'iman
2020.07.28
uyghurlarning-yurtigha-sayahet-kitab.jpg Firansiyelik yazghuchi silwiy lassirning “Uyghurlarning yurtigha sayahet” namliq kitabining muqawisi.
RFA/Nur'iman

Firansiyelik yazghuchi silwiy lassirning “Uyghurlarning yurtigha sayahet” namiliq kitabi firansiyede ikkinchi qétim neshrdin chiqti. Silwiy xanimning éytishiche, firansiye xelqi Uyghurlarning nöwettiki éghir weziyiti heqqide toluq chüshenchige ige emesken. Firansiyede Uyghurlar heqqidiki uchurlar peqetla xitayning Uyghurlarni térrorluqqa baghlap körsetken xewer-uchurlirini asas qilghan iken.

Silwi xanim 2006-yili qirghizistan'gha barghan. U shu qétimliq ziyaritide Uyghurlar heqqide tunji qétim firansiyede anglighanlirigha oxshimaydighan uchurlargha ige bolghan. Firansiyege qaytiqandin kiyin bir qétimliq léksiyeside uchriship qalghan bir Uyghur oqughuchi we uning Uyghurlarni tonushturushi bilen uning Uyghurlargha bolghan qiziqishini téximu ashurghan.

2007-Yili u rabiye qadir xanim jenwede bilen körüshken. Bu jeryanda u Uyghurlarning yillardin béri qiliwatqan erkinlik köreshliri heqqide köpligen melumatlargha ige bolghan. Buning bilen u rabiye qadir xanimning yurtigha bérishni qarar qilghan.

2007-Yilining axirida silwi xanim qazaqistannning almuta shehiridin aptobus bilen yolgha chiqip, aldi bilen ghuljagha, andin ürümchige barghan. U ürümchidin poyizgha olturup qeshqer we atushqa barghan. Pütün bu seper jeryanida uchrashqan aptobus we poyizdiki Uyghur yoluchilar we Uyghurlarning hayat kartiniliri silwiy xanimning qelbide nahayiti chongqur tesirat qaldurghan. U özining Uyghurlar heqqidiki tunji kitabi “Uyghurlar yurtigha sayahet” ni 2010-yili firansiyede neshr qildurghan.

Sliwi xanim ziyaritimizni qobul qilghanda Uyghurlarning heqiqeten medeniyetlik millet ikenlikini, ular heqqide éytidighan nurghun geplirining barliqini éyitip, hayajanlandi. U kitabi heqqide mundaq dédi: “Kitabim ikki bölümdin terkib tapqan. Birinchi bölümde 2007-yili tunji barghan waqitlirim we 2008-yilidiki sayahet xatirilim asas qilin'ghan. Men xitaylar teripidin bozek qilin'ghan, chetke qéqilghan, kemsitlishke uchrighan nurghun Uyghurlarni kördüm. Bir qétimliq héyt mezgilide samani kördüm. Ajayip güzel bir medeniyetke shahit boldum. Men dangliq darwaz adil hoshur bilen körüshtüm. Hetta Uyghurlarning hayatida saqlinip qalghan shaman medeniyitini kördüm. Birinchi bölümde asasliqi Uyghurlarni tonushturdum, chünki 2010-yillarda Uyghurlarni bilidighanlar nahayiti az idi.”

Silwi xanim kitabining ikinchi bölümini Uyghur diyarida yüz bergen sirliq weqelerge qaratqanliqini éyitip, mundaq dédi: “Men 1997-yili 2-ayda yüz bergen ‛ghulja weqesi‚ heqqide uchur igileshke tirishtim. ‛ghulja weqesi‚ de nurghunlighan yashlar öltürülgen, qiyin-qistaqlargha uchrighan iken. Héchkim u heqte gep qilishni xalimaytti. Ular bek qorqup turatti. Eger manga biri gep qilsimu, xéyim-xeterning yüz bérishidin qorqatti. Men u yerde néme ishlarning bolghanliqini bilimen, ularmu bilidiken, lékin néme üchün, qandaq bolghanliqini héchkim bilmeydiken.”

Slwi xanimning bildürüshiche, uning kitabi 10 yildin kiyin ikkinchi qétim qayta neshr qilin'ghan.

Ikkinchi qétimliq neshride mezkur kitabqa milyonlighan Uyghur qamalghan lagér mesilisige a'it mezmunlar we 2014-yili 7-ayning 28-küni yerken nahiyesining élishqu, xangdi yézilirida yüz bergen weqeni xitay hökümitining tik'uchar, ademsiz ayropilanlar bilen qanliq basturghanliqi heqqidiki mezmunlar qoshulghan.

U bu heqte toxtilip, mundaq dédi: “Ikkinchi neshride lagérlar we yerken weqesi bar. Nurghun kishiler yerkende néme ishlarning bolghanliqini bilmeydu. 2019-Yili türkiyege bardim. Türkiye sepirimde 2016-yilidin hazirghiche dawamlishiwatqan lagérlar mesilisi heqqide lagér shahitlirini ziyaret qildim. Uyghurlar heqqide uchur igi'esh heqiqeten qiyin iken. 2014-Yili gherbning nurghun axbarat wastliri Uyghur rayonigha bérishqa tirishqan bolsimu, emma xitay héchbirini kirgüzmidi. Héchkim u yerde némilerning boluwatqanliqini bilelmeydu. Lékin, biz bilimizki, eyni waqitta minglighan Uyghurlar qetli qilin'ghan idi.”

Bu kitabni oqup chiqqan bélgiyede turushluq zhén luk ependi kitab heqqidiki tesiratini sözlep, mundaq dédi: “Xitay Uyghurlar heqqide heqiqeten dunyagha xata uchur tarqitiwatidu, men bu kitabni oqushtin burun, xitayning tarqatqan uchuri boyiche Uyghur larni ‛térrorchi‚ dep bilettim. Silwi mining aliy mekteptiki sawaqdishim. Uning yazghanlirigha ishinimen. Bu kitabta Uyghurlarning heqiqiy hayati teswirlen'gen iken. Biz buni heqiqeten bilmeydikenmiz. Yawropa döletlirining sükütte turushimu belkim Uyghurlar heqqide toghra uchurlargha irishlmeslikidin bolghan bolushi mumkin. Shunga bu kitab fransuz tilidiki oqurmenlerni Uyghurlar heqqide muhim uchur bilen teminleydu, dep qaraymen.”

“Firansiye awazi” ning 22-iyul élan qilghan “Firansiye xu'awéy we shinjangdin qaysisini tallaydu?” namliq xewirige asaslan'ghanda, firansiyening tashqi ishlar ministiri jan lé diriyan parlaméntta qilghan sözide xitayning Uyghurlar üstidin élip bériwatqan basturush siyasitini tunji qétim qattiq teleppuzda keskin eyibligen. Bu heqte dunya Uyghur qurultiyining programma sékrétari zumret'ay mundaq dédi: “Uyghurlar toghriliq yézilghan firansuz tilidiki matériyallar in'gliz tiligha qarighanda bek az. Yéqinda Uyghurlar toghriliq bir az xewer bérilgen idi, aldinqi hepte 30 din artuq parlamént ezasi prézidént imano'él makron'gha Uyghurlar heqqide doklat sundi. Démek, firansuz tilida mushundaq kitab, maqale we xewelerning köplep chiqishi bizge intayin paydiliq, dep qaraymen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.