Uyghurshunaslar: prinséton uniwérsitétida “Eziz eysa elkün Uyghur edebiyati eserliri toplanmisi” ning bolushi tarixiy ehmiyetke ige

Xelq'arada Uyghurlargha bolghan qiziqish, bolupmu Uyghurlarning medeniyiti, tarixi, edebiyati we Uyghur siyasiy mesililirige a'it tetqiqatlarning köpiyishige egiship Uyghur tilidiki her xil eserlerni toplash arqiliq oqurmenler we tetqiqatchilarning paydilinishigha sunush jiddiy éhtiyajliq nuqtigha aylanmaqta. Mana mushundaq éhtiyajni hel qilish üchün amérikadiki prinséton uniwérsitéti tunji qétim mexsus Uyghur tilidiki her xil eserlerning toplanma ambirini qurup chiqti. Bu, en'gliyede yashaydighan Uyghur sha'iri eziz eysa elkün ependining özi hazirghiche yighqan zor sandiki her xil kitab, gézit-zhurnal we bashqilarni teqdim qilishi arqisida prinséton uniwérsitétida qurulghan “Eziz eysa elkün Uyghur edebiyati eserliri toplanmisi” namidiki Uyghur tilidiki eserler ambiridur.

“Prinséton uniwérsitéti kutupxanisi” ning torida élan qilghan mexsus maqalide déyilishiche, bu toplamdiki matériyallar oxshimighan yéziqlarda (kona yéziq, yéngi yéziq, kirilche we latinche) neshr qilin'ghan bolup, Uyghur sha'iri we Uyghur qelemkeshliri jem'iyitining mudiri eziz eysa elkün teripidin 35 yildin artuq waqitta toplan'ghan. Bu eserler Uyghur éli, qazaqistan özbékistan türkiye we bashqa jaylarda neshr qilin'ghan Uyghurche kitab, zhurnal, gézit we bashqilarni öz ichige alidiken. Uningda yene 1940-yillardiki sherqiy türkistan jumhuriyiti bilen munasiwetlik matériyallarnimu bar iken. Mezkur xewerde bu eserlerning köpinchisining intayin az uchraydighan matériyallar bolup, bularning héchqandaq gherb kutupxanisi arxipida yoqluqi alahide tilgha élin'ghan.

Eziz eysa elkün ependi bu heqte radiyomiz ziyaritini qobul qilip mundaq dédi: “Uyghur xelqining yazma medeniyet miraslirining muhim bir qismining dunyagha dangliq prinséton uniwérsitétida kelgüsi ewladlar üchün saqlinip qalghanliqidin bek xushal boldum. Bu men üchün bir sherep. Bu yene prinséton uniwérsitétining Uyghur xelqining yazma medeniyet miraslirigha köngül bölgenliki we étirap qilghanliqining körsetküchi. Bu méning japaliq emgeklirimning mukapati”.

Antropolog we Uyghurshunas, chéx jumhuriyiti palaki uniwérsitéti olomok (Palacký University Olomouc) ning tetqiqatchisi doktor runi sténbérg (Rune Steenberg) “Eziz eysa elkün Uyghur edebiyati eserliri toplanmisi” heqqide ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “‛eziz eysa elkün Uyghur edebiyat eserliri toplanmisi‚ ning prinséton uniwérsitéti kutupxanisida bolushi we qoghdilishi tarixi ehmiyetke ige. Purset bolsa menmu prinséton uniwérsitéti kutupxanisigha bérip bu matériyallar üstide tetqiqat élip bérishni arzu qilimen. Men ‛eziz eysa elkün Uyghur edebiyat eserliri toplanmisi‚ ning pütün ammigha ochuq bolushini ümid qilimen”.

Eziz eysa elkün ependi prinséton uniwérsitéti kutupxanisi matériyalgha érishkendin bashqa, Uyghur katalogining yoqluqini közde tutup, katalogini tüzüsh üchün üch yilliq waqitliq bir kishini xizmetke alidighanliqini alahide tilgha aldi.

Xarward uniwérsitétning oqutquchisi doktor gülnar eziz xanim prinséton uniwérsitétida mezkur Uyghur tilidiki her xil eserler toplanmisining bolushining Uyghurlar we tetqiqatchilar üchün nahayiti muhim ehmiyetke ige ikenlikini körsitip mundaq dédi: “Hazir köp kishiler ‛eziz eysa elkün Uyghur edebiyat eserliri toplanmisi‚gha qiziqiwatidu. Wetende Uyghur xelqining yazma medeniyet miraslirining yoq qilindi. ‛eziz eysa elkün Uyghur edebiyat eserliri toplanmisi” diki matériyallar chet elde tépish bek tes bolghan matériyallar. Bu matériyallar Uyghurlarning tarixini, medeniyitini we siyasiy weziyitini tetqiq qilishta tarix ehmiyetke ige”.

Melum bolushiche, prinséton uniwérsitétigha toplan'ghan bu eserler 1930-yillardin 21-esirning bashlirighiche, bolupmu 1950-yilidin 1980-yillarghiche bolghan ariliqtiki Uyghur edebiyati we medeniyet miraslirini we bashqilarni öz ichige alidighan bolup, belki bu gherb dunyasidiki eng köp Uyghurche matériyallar ambiri bolup hésablinidiken.