Кодак ширкитиниң уйғур елигә аит рәсимләрни өчүрүши вә кәчүрүм сориши зор тәнқидкә учриди

Даңлиқ фото-филим ширкити кодак инстраграм сәһиписидики уйғур илиға аит рәсимләрни өчүрүвәткәндин кейин күчлүк тәнқидкә дуч кәлмәктә.

Кодак ширкити йеқинда өзиниң инистаграм сәһиписидә франсуз фотограф патрик вакниң уйғур ели мәнзирилиригә аит сүрәтлирини елан қилғаниди. Патрик вак уйғур илида тартқан сүрәтлиригә язған изаһатида “районда кәң көләмдә халиғанчә тутуп туруш системиси қурулди, бу сүрәтләр шинҗаңниң туюқсиз орвелчә дистопийә ичигә чүшүп қалғанлиқиниң пакити” дегән сөзләрни ишләткән. Буниң билән бу рәсимләр дәрһал хитай тор қолланғучилириниң күчлүк наразилиқиға дуч кәлгән. Хитай тор қолланғучилири “кодакни сетивалмаслиқ” һәққидә чақириқларни қилишқан. Хитайниң һөкүмәт авази “йәршари вақти” гезити болса бу һәқтики хәвиридә бу рәсимләрни “ғәрбтә америка башчилиқидики хитайға қарши күчләрниң түрткисидә елан қилинған” дәп тәсвирлигән.

Кодак ширкити болса мана бу әйибләшләрдин бир нәччә күндин кейин сүрәтләрни тартип баянат елан қилип, “язма кәлтүрүп чиқарған һәр қандақ уқушмаслиқ яки қанунға хилаплиқ қилғанлиқи үчүн” кәчүрүм сориған. Бирақ кодакниң бу һәрикити болса америкадики бирқисим сиясәтчиләрниң вә кишилик һоқуқ мутәхәссислириниң тәнқидигә дуч кәлди.

Америкадики “хитайдики кишилик һоқуқ қоғдиғучилири тәтқиқат мәркизи” ниң тәтқиқатчиси вилям ни әпәнди бүгүн радийомизға қилған сөзидә “кодак ширкити хитай базириға йеңилди” деди. У мундақ деди: “кодакниң инстаграм сәһиписидики рәсимләрни әйиблигән язмилар мәйли дөләт қоллишидики язмилар болсун яки у милләтчи адәмләр тәрипидин йезилған язмилар болсун һәрқайси ширкәтләр үстидә зор бесим пәйда қиливатқини ениқ. Мәнчә бу һәм хитай һөкүмитиниң бу арқилиқ мәйли шинҗаң мәсилиси, мәйли тибәт мәсилиси вә башқа сәзгүр мәсилилиридә ширкәтләрниң ашкара һалда мәйданини ипадилишини чәкләштәк арзусини намаян қилиду. Әмма бу йәрдики хәвп һәрқандақ бир ширкәт дуняниң һәрқандақ йеридики һәрикитидә чоқум кишилик һоқуққа һөрмәт қилиши керәк. Билгинимиздәк кодак әслидә артисларниң тәсәввур күчи, мустәқил пикир қилиш күчигә тайинип пул тапидиған ширкәт. Нурғун муһим һөҗҗәтлик филимлар, уруш җинайәтлиригә аит филимлар кодак филими билән ишләнгән. Ундақ икән кодакқа охшаш ширкәт артисларға бу җәһәттики мәйдани мустәһкәм болуши вә артисларға пикир қилиш бошлуқи бериши керәк иди. Әмма толиму әпсус кодак ундақ қилалмиди, уму хитай базири тәрипидин чүшәп қоюлди”.

Дәрвәқә, кодак ширкити инстаграмда елан қилған рәсмий баянатида мундақ дегән: “фотограф патрик вакниң инстаграм бетидә елан қилинған рәсимлириниң изаһатини фотограф өзи тәминлигән болуп, униң аптори кодак әмәс. . . Вак әпәнди оттуриға қойған қарашлар кодакниң көз қаришиға вәкиллик қилмайду, кодак уни қоллимайду. язма кәлтүрүп чиқарған уқушмаслиқ яки қанунға хилаплиқ қилғанлиқи үчүн кәчүрүм сораймиз”.

“әркин хоңкоң гезити” ниң хәвәр қилишичә, кодак ширкити хитайниң үндидар беـтидә елан қилған баянатида техиму ашуруп; “кодак узундин буян хитай һөкүмити билән яхши мунасивәтни сақлап кәлди һәмдә һәрқайси һөкүмәт тармақлири билән қоюқ һәмкарлиқ орнатти. . . . Биз өзимизни тәкшүрүп, өзимизни түзитимиз, бу вәқәдин дәрс елип еһтиятчан болимиз”, дегән ибариләрни қолланған икән.

Биз кодак ширкити билән алақилишип улардин хитай һөкүмитиниң ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватқанлиқиға аит полаттәк пакитлар мәвҗут туруқлуқ, немә үчүн буни “еһтиятсзлиқ, уқушмаслиқ” дәп атиғанлиқини сорап бақмақчи болған болсақму бир нәтиҗә алалмидуқ.

Кодакниң бу һәрикити америкилиқ сиясәтчиләр, көзәткүчиләр арисида зор ғулғула қозғиди. Тивиттерда нурғунлиған тонулған кишиләр мәсилән тивиттерда бир милйондин артуқ әгәшкүчиси болған америкилиқ тәнтәрбийә хәвәрлири обзорчиси кәйс олбирмән қатарлиқ кишиләр буни “номус қиларлиқ һәрикәт, хитай һәқиқәтәнму орвелчә дистопийә” дәп дәп баһалиди. Нурғунлар йәнә йәнә бир америка ширкити хитайға тиз пүкти, дәп тәнқидлигән.

Американиң б д т да турушлуқ сабиқ әлчиси никкий хейли ханим бу һәқтә тивиттерға язған инкасида “биз һәр күни коммунист хитайниң уйғурларға қаритиватқан ирқий қирғинчилиқи тоғрисида қорқунчлуқ мәлуматларни еливатимиз. Америка ширкәтлириниң уни әйибләштин қорқуши йетәрлик номуссизлиқ туруп, уни җимиқтурушқа ярдәм бериши вә һәтта кәчүрүм соришини немә дегүлүк?” дәп язған.

Вилям ни әпәндиниң қаришичә, ширкәтләр хитай базириға кириш үчүн һәрқандақ ишқа рази болуштин аввал кишилик һоқуқ мәсилисидики виҗданий вә қануний мәсулийәтлирини ойлишиши керәк икән. У мундақ дәйду:

“хитай базири интайин чоң болғанлиқтин нурғун ширкәт рәһбәрлири пәқәт бу базарға киришнила ойлап мушундақ һәрикәтләрни қиливатиду. Әмма мәнчә улар бундин кейин кишилик һоқуққа көпрәк әһмийәт бериши вә көпрәк ойлинип иш көрүши керәк. Чүнки һазир мәйли явропа иттипақида болсун вә америкида болсун кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә вә мәҗбурий әмгәккә четилип қалған ширкәтләрни қануний җавабкарлиққа тартидиған алақидар қанун-низамларға қарап чиқиливатиду. Шуңа ширкәтләр мушуниңдәк аммиви тәнқидкә учрап кетиштин вә һәтта қануний җавабкарлиққа тартилиштин аввал буниңға йәниму яхши чарә тепиши керәк”.

Мәзкур рәсимләрниң аптори, фотограф вак болса “ню-йорк вақти гезити” гә қилған сөзидә өзиниң кодак ширкитиниң һәрикитидин әпсусланған болсиму әмма һәйран қалмиғанлиқини, чүнки нурғун ширкәтләрниң хитай һөкүмитигә базарни дәп баш егиватқанлиқини билдүргән. У шундақла йәнә өзиниң уйғур елидә 2016-йилидин 2019-йили арилиқида тартқан бу рәсимлири арқилиқ райондики һаятниң қандақ қилип зор өзгириш ясиғанлиқини намаян қилип бәрмәкчи болғанлиқини билдүргән вә: ““2016-йили у йәр йәнила рәңгарәң иди. Сиз алтун рәңлик гүмбәзләрни вә мусулманларға аит символларни, һиҗабланған аялларни көрәләйттиңиз, әмма 2019-йили буларниң һәммиси ғайиб болди” дегән.