“Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning “Xitay munbiri” yighini Uyghur mesilisi bilen bashlandi
2024.09.26
Amérikadiki “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning yilda bir qétim échilip kéliwatqan “Xitay munbiri” yighini bu yil24-séntebir yenila Uyghur mesilisi bilen bashlandi. Ikki künlük bu yighilishning tunji künlük muqeddimisi süpitide 24-séntebir bu fondining washin'gtondiki binasida ötküzülgen doklat bérish yighinida, Uyghur pa'aliyetchi, tetqiqatchi we shahitlar guwahliq bérip, xitayning Uyghur irqiy qirghinchiliqi 7 yildin béri yenila dawam qiliwatqan bolsimu, xelq'araning bu qirghinchiliqni toxtitishta alghan tedbirlirining yéterlik bolmighanliqi tekitlendi. Ularning qeyt qilishiche, xelq'ara jem'iyet xitayning bu qirghinchiliqtiki mes'uliyitini sürüshtürüshte, uning merkizi hökümitidiki yuqiri derijilik emeldarlirini jawabkarliqqa tartishi kérek bolup, bu qirghinchiliqta ularning biwasite jawabkarliqi bar iken.
24-Séntebir küni ötküzülgen bu yighin, “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning 25-küni washin'gtondiki bir méhmanxanida dawamlashqan xitaygha chétishliq téximu keng témilardiki “Xitay munbiri” yighilishining bir qismidur. Melum bolushiche, mezkur fondning bu yilliq “Xitay munbiri” yighinigha amérikaning soda, iqtisad, tashqi siyaset, bixeterlik, kishilik hoquq, siyasiy tereqqiyat saheliridiki tetqiqatchi, mutexessis we siyaset belgiligüchiler qatnashmaqta.
“Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning pexriy pirézidénti, bash elchi andréw brémbérgning tekitlishiche, dunya bu qorqunchluq kishilik hoquq tiragédiyesige, Uyghurlarning adalet telep qilish chuqanlirigha köp hallarda süküt qilsimu, emma Uyghurlarning awazi yenila anglinip turmaqta iken. Andréw brémbérg 24-séntebir ötküzülgen guwahliq yighinining échilishida qilghan sözide mundaq deydu: “Dunyada, bu qorqunchluq kishilik hoquq tiragédiyesining sadir boluwatqinigha nechche yillar boldi. Adalet telep qilish chuqanliri yangrawatqan bolsimu, emma köp hallarda bu chuqanlar hökümitimiz, dunyaning her qaysi jayliridiki hökümetler, soda sahesidiki rehberler we siyasiyonlarning süküt qilishigha uchrimaqta. Lékin men her küni adalet üchün kürishiwatqan silerdin we siler qiliwatqan barliq ishlardin minnetdarmen. Silerning awazinglar anglinip turmaqta” .
Andréw brémbérgning tekitlishiche, xitay choqum shinjangdiki irqiy qirghinchiliqning jawabkarliqigha tartilishi kérek iken. U mundaq deydu: “Men bizning bir teshkilat bolush süpitimiz bilen doktor adriyan zénzning bashchiliqida qilghan ishlirimizdin pexirlinimen. Uning bu jehette dunyadiki herqandaq kishidin köp qilghan tetqiqati, dunyaning xitay kompartiyesining yalghanchiliqlirini chüshinip yétishini östürdi. Ular shinjangda dawamlashturuwatqan irqiy qirghinchiliqining jawabkarliqigha tartilishi kérek”.
24-Séntebir künidiki “Béyjingning Uyghurlarni dawamliq basturushigha qarshi turush: Uyghurlar wetinidiki qebihlikning 7-yili” namliq guwahliq yighinigha “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning aliy tetqiqatchisi, lagér we Uyghur mejburiy emgiki mutexessisi adriyan zénz riyasetchilik qildi. Adriyan zénz, xitay rehbiri shi jinpingning 2014-yili Uyghurlardiki radikalliqni, yeni bu atalmish “Wirus” ni yoqitishni otturigha qoyup, 2017-yili Uyghurlarni keng kölemlik lagérlargha qamighan 7 yildin béri, bu qebihlikni sadir qilghuchilarning jawabkarliqqa tartilip baqmighanliqini, bügünki guwahliq yighinida ularni jawabkarliqqa tartishning ünümlük charilirini muzakire qilidighanliqini bildürgen. Adriyan zénz mundaq deydu: “Bu qebihlikni sadir qilghuchilar téxi jawabkarliqqa tartilmidi, ulargha adalet bilen jinayi jaza bérilmidi, hetta ünümlük émbargomu qoyulmidi. Xelq'ara jem'iyet bu qebihlikke qarshi turushta bek az ish qildi. Hetta xitay kompartiyesi we bu éghir jinayetning sadir qilghuchilirigha jazamu bérilmidi. Bügünki yighinda, üch Uyghur bu mesile heqqide toxtilip, Uyghur dewasining tereqqiyati, bu jehettiki xizmetler, xitayni jawabkarliqqa tartish we buning ünümlük tedbirlirini muzakire qilidu. ”
Bu yighinda, lagér shahiti méhrigül tursun, “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning pirogramma tetqiqatchisi mu'etter ilqut we “Uyghur herikiti teshkilati” ning re'isi roshen abbas guwahliq berdi. Tetqiqatchi mu'etter ilqutning tekitlishiche, nöwette ular téximu yuqiri derijilik xitay emeldarlirini jinayi jawabkarliqqa tartishning tetqiqat xizmitini ishlimekte iken. Mu'etter ilqut, nishandiki tunji xitay emeldarining sabiq xitay j x ministiri jaw kéji ikenlikini bildürgen. Mu'etter ilqut mundaq deydu: “Bizning hazirqi birinchi nishandiki obyéktimiz jaw kéji. U ilgiri jama'et xewpsizlik ministiri, j x ministirliqining partiye sékrétari, siyasi-qanun merkiziy komitétining mu'awin sékrétari, shundaqla xitay xelq jumhuriyitining dölet ishliri komissari qatarliq wezipilerni ötigen. ”
Melum bolushiche, jaw kéji 2017 we 2018-yilliri xitayning Uyghurlarni omumyüzlük basturushi bashlan'ghan mezgillerde, xitay j x ministiri we siyasiy qanun merkiziy komitétining mu'awin sékritarliqigha teyinlen'gen. Jaw kéjining Uyghurlarni basturushta oynighan roli, uning bu mezgilde Uyghur élidiki siyasi-qanun organlirigha bergen yolyoruqliridin melum bolghanidi.
Mu'etter ilqutning qeyt qilishiche, nöwette ular jaw kéjining Uyghur irqiy qirghinchiliqidiki biwasite jawabkarliqigha a'it delillerge érishken. U mundaq deydu: “Bizning jaw kéji heqqide bayqighan asasliq delillirimizning biri, uning 2018-yili 6-ayning 15-küni, Uyghur rayonida élip barghan tunji resmiy xizmet tekshürüshide qilghan sözidur”.
Mu'etter ilqutning éytishiche, jaw kéji sözide xitay hökümitining Uyghur élidiki keng kölemlik tutqunigha bolghan qollishini ipadiligen؛ rayonning térrorluqqa qarshi élip barghan heriketlirini we muqimlqni qoghdash tedbirlirini medhiyeligen, shundaqla ularning qilghan <on yaxshi” ishini qollaydighanliqini éytqan.
“Uyghur herikiti teshkilati” ning re'isi roshen abbasning qeyt qilishiche, Uyghur élining weziyitide özgirish bolmighan bolsimu, 1940-yilliri yehudiylar qirghin qiliniwatqan peytte her qaysi döletler gérmaniye bilen normal munasiwetni dawamlashturup kelginidek, shirketlermu hazir xitay bilen normal munasiwet qilip, irqiy qirghinchiliqtin paydigha érishmekte iken. Roshen abbas xitayning hazir Uyghurlargha qarshi teshwiqat urushi élip bériwatqanliqini tekitlep mundaq deydu: “Xitay kompartiyesi Uyghurlargha qarshi jismaniy yoqitish urushi élip béripla qalmay, teshwiqat urushimu élip barmaqta. Muhajirettiki barliq Uyghurlar yenila özining a'ililiri bilen alaqe qilalmaywatqan bir peytte, ular amérika oqughuchilirini we perqliq guruppilarni xitaygha apirip, potankém sheklidiki (yasalma) sayahetlerge orunlashturush arqiliq hemme ishning normal ikenlikini körsitishke urunmaqta. ”
Mezkur guwahliq yighinida yene amérikaliq rézhissor we filim ishligüchi deywid nowak bilen jéynis én'gilxartning Uyghur irqiy qirghinchiliqi heqqidiki “Süren-chuqan” namliq höjjetlik filimi körsitilgen. Melum bolushiche, “Xitay munbiri” yighinining 25-séntebr künidiki küntertipi yenila Uyghurlar mesilisini asasi nuqta qilghan halda, xitaydiki Uyghur mejburiy emgiki we xitayni xelq'ara nizam boyiche jawabkarliqqa tartishning usulliri muzakire qilinidiken.