amérika dölet mejlisining xitay ishliri komitéti 16-noyabir özining 2022-yilliq «xitay kishilik hoquq doklati»ni élan qilip, xitay hökümitining uyghur we bashqa türkiy xelqlerge yürgüzgen irqiy qirghinchiliqigha xitay aliy rehberlirining yitekchilik qilghanliqini bildürgen. doklatta körsitishiche, «resmiy hökümet höjjetlirige qarita élip bérilghan analizlar, bu irqiy qirghinchiliq siyasitige shi jinping we bashqa aliy derijilik rehberlerning yétekchilik qilghanliqini yéngi deliller bilen teminligen».
doklatta mundaq déylgen: «yéngi érishken bir yürüsh höjjetler, tutqunlarning jezimleshken nechche ming parche süretlirini öz ichige alghan bolup, bu shinjang uyghur aptonom rayonining weziyitige diqqet qilishni köznek bilen teminleydu. jümlidin bu bir nahiyening özidinla tutqun qilinghanlarning nisbiti (xitayning) pütün memliket nisbitidin 64 hessidin artuq ikenlikini, da'irilerning yighiwélish lagérliridin qéchishqa urunghanlarni ‹étip öltürüsh› buyruqi bergenliki, balilarni we yashanghanlarni tutqun qilishnimu öz ichige alidu.»
doklatta tekitlishiche «bu komitét xitayning shinjang uyghur aptonom rayonigha qaratqan 5 yilliq pilani axirlishishqa egship, rayondiki türkiy musulmanlirining resmiy türmige qamilishi we uzun muddetlik qamaq jazalirigha mehkum bolushi téximu artqanliqini körgenliki» tekitlen'gen. doklatta körsitishiche, «jaza lagérliridin hayat qalghan shahitlar qyin-qistaq, sistémiliq basqunchiliqqa a'it dehshetlik kechmishler, irqiy qirghinchiliq teshkil qilghan mejburiy nupus kontrol qilish siyastige a'it yéngi delliler bilen teminlimekte, shundaqla tutqunda yüz bergen ölümlerge da'ir doklatlar dawamliq höjjetleshtürülmekte» iken.
amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitétining qoshumche re'isi, kéngesh palata ezasi jéf mérkiléy 16- noyabir élan qilghan bayanatida, bu doklat xitayning «istibdat ré'alliqi we xitay da'irilirining exlaqiy jehettin weyran bolghanliqini höjjetleshtürgenliki»ni éytqan. jéf mérkiléy 15-noyabir ötküzülgen xitayning yuqum siyasiti heqqidiki guwahliq yighinida bu doklat heqqide toxtilip, bu doklatta amérikaning bashqilar bilen masliship heriket qilishi telep qilinghanliqini bildürgen.
jéf mérkiléy mundaq dégen: «2022-yilliq doklat komitét ezalirimizning kishilik hoquq depsendichilikige bolghan köz qarishini ekis ettüridu. bu doklatning tepsilatliri amérikaning bashqa döletler bilen masliship heriket qilishi, bizning hökümet teripidin yéngi teyinlen'gen komitét ezalirining birdek hemkarliship, omumyüzlük inkas qayturushni telep qilidu».
xitay ishliri komitétining bayanatida, bu komitétining yene bir qoshumche re'isi, awam palata ezasi jéymis mekgowérn, uyghur we bashqa türk musulmanlirigha, tibet we xongkongliqlargha qaritilghan qattiq basturushni dawamliq xatirlep mangidighanliqi, shundaqla parlamént ezalirining we hökümetning doklattiki tewsiyelerni qobul qilip, «xitay hökümitini jawabkarliqqa tartishini, uniwérsal kishilik hoquq we qanun bilen bashqurushni téximu ünümlük aldinqi orungha qoyushini telep qilidighanliqi»ni éytqan.
jéymis mekgowérn bu komitétning tönügünki guwahliq yighinida qilghan sözide, bu doklatni mu'eyyenleshtürüp: «bu doklat xitay hökümitining xelqara kishilik hoquq qanunidiki mejburiyitini ada qilmighanliqini yaxshi qurashturup chiqqan we saghlam menbelerge tayanghan yene bir qétimliq muhim doklat boldi. bu doklat tetqiqat xadimlirimizning sansizlighan japaliq emgikining mehsulidur» dégen.
bu doklat, amérika prézidénti baydén bilen xitay rehbiri shi jinping 14-noyabir küni hindonéziyening bali shehiride ikki döletning bir qanche yildin béri dawamliship kéliwatqan jiddiy sürkülüshliridin kéyin, tunji qétim yüz turane uchrishishining arqisidinla élan qilindi. prézidént baydén shi bilen bolghan söhbetning «ochuq we semimiy» ötkenliki, amérika -xitay arisidiki istiratégiyelik riqabetning toqunushqa aylinip kétishning aldini élishni muzakire qilghanliqini qeyt qilsimu, lékin ixtilaptiki halqiliq mesililerning hel bolmighanliqi melum.
kishilik hoquq teshkilatlirining qeyt qilishiche, amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitétining uyghur irqiy qirghinchiliqigha xitay aliy rehberlirini jawapkar, dep xulase chiqirishigha qarita her qaysi döletler xitay bilen bolghan munasiwitini közdin kechürüshi kérek iken.
amérikadiki uyghur kishilik hoquq qurulushining tashqiy ishlar dériktori lu'isa gréw 16-noyabir ziyaritimizni qobul qilip mundaq didi: «dölet mejlisi xityay ishliri komitétining irqiy qirghinchiliqta xitay aliy rehberlirini jawapkar, dep xulase chiqishi shuni körsitidu: dunyaning her qaysi jayliridiki siyaset belgiligüchiler irqiy qirghinchiliqni pilanlighan we uni ijra qilghan bir hakimiyet bilen qandaqlarche normal munasiwet qilishqa bolidighanliqini oylishishi kérek. xitay ishliri komitétining doklatida yene irqiy qirghinchiliq qilghuchi bilen bolghan normal munasiwetlerni üzüsh, meblegh sélishni toxtitishqa da'ir nurghun konkirét heriket qollinish sahelirinimu körsitip ötken.»
lu'isa gréw yene doklatta musapirlarni qoghdash, shundaqla xitayning chégra halqighan basturushi we medeniyiti buzghunchiliqqa uchrighuchilarni qoghdash mesililirining otturigha qoyulghanliqini uyghurlar üchün muhim, dep körsetti. lu'isa gréw mundaq deydu: «kéngesh palata ezasi mérkiléy xitay ishliri komitéti, shundaqla dölet mejlisining ezaliri, prézidént baydinning komitétqa teyinligen ezalirining hemkarliship, ziyankeshliktin qachqanlarni qoghdashni pilanlawatqanliqini éytti. bu uyghurlar üchün nahayiti muhim. chünki ular qoghdashqa érishelmeydu. ular xitaygha qayturulush xewpide yashaydu, ular olturushluq guwahname alalmaydu. ular bezide ümidsizlik ichide yashaydu. perzentliri mektepke baralmaydu. shunga biz bu kishilerni qoghdishimiz kérek.»
amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitétining 364 betlik doklatida yene xitayning uyghurlarni «éshinche emgek küchi» namida dawamliq mejuriy emgekke séliwatqanliqi, rayonda ishlepchiqirilghan paxta we pemidurgha oxshash mehsulatlarning izchil xelqara teminlesh zenjiri we amérika bazirigha kiriwatqanliqi tekitlen'gen. doklatta, ötken bir yildin béri xelqaraliq tetqiqatchilar, analizchilar we jurnalistlar teripidin élan qilinghan doklatlarda shinjang uyghur aptonom rayonida ishlepchiqirilghan paxta mehsulatlirining, shundaqla yene bu rayonda ishlepchiqirilghan pamidur mehsulatlirining xelqara teminlesh zenjiri we amérikagha import qilinghan mehsulatlar ichide barliqi qeyt qilinghanliqini bildürgen.
doklatta tekitlishiche, amérika tamojna we chégra qoghdash idarisi 2021-yili uyghur rayonida ishlepchiqirilghan paxta we pemidur mehsulatlirini chekligen bolsimu, lékin paxta mehsulatliri dawamliq amérikagha import qilinmaqta iken.