Лагерлардики җинсий хорлуқ: “олтурақлишиш мустәмликичилики вә уйғурларниң туғут нисбитини контрол қилиш урунушлири” (2)

Америка уйғур бирләшмиси мәхсус тәшкиллигән “гүлхан сөһбити” көрүнүши, оңдин солға лагершунас алимлардин доктор адриян зенз, кишилик һоқуқ мутәхәссиси доктор софи ричардсон, америка уйғур бирләшмисиниң рәиси әлфидар илтәбир. 2024-Йили 30-июл, файрфакс

Уйғур қирғинчилиқи һәққидә сөз болғанда, “қирғинчилиқ” ни һәрқачан зор көләмлик адәм өлтүрүш билән бағлап тәсәввур қилишқа адәтләнгән кишиләр дәрһалла уйғурларниң худди әйни вақиттики йәһудийларға охшаш җаза лагерлирида топ-топи билән өлтүрүлмигәнликини әскә алиду. Әмма уйғурлар дуч келиватқан нөвәттики қирғинчилиқниң коллектип шәкилдики адәм өлтүрүштин нәччә һәссә еғир вә қабаһәтлик бир һадисә болуватқанлиқи көплигән кишиләрниң ядиға кәлмәйду. Доктур адриян зензниң “қанун, сиясәт вә сәнәт һәққидики камбириҗ журнили” ниң 2024-йиллиқ июл санида елан қилинған бу һәқтики тәтқиқат мақалисидә бу һал башқа нуқтидин йорутуп берилиду.

Уйғурлардики туғут нисбитиниң чекинишидә хитайниң дөләт сиясити

Дәрвәқә асия тарихида хитай билән бағлинишлиқ болған зор көләмлик коллектип қирғинчилиқ көп қетим йүз бәргән һадисиләрниң бири. Җүмлидин таң сулалиси (618-907) дәвридики уйғур мани муртлиридин нәччә түмән кишиниң қирип ташлиниши, хитайни бойсундурған чиңгизханниң исян көтүргән таңғутлардин икки-үч милйон кишини пүтүнләй қириветиши, 1650-йили вә 1860-йили гәнсу вә шәнши әтраплирида манҗу қошуниниң нәччә йүз миңдин туңганларни қирип ташлиши, уйғур елини ишғал қилиш һарписида манҗу қошуниниң җуңғарийә вадисида 500 миңдин артуқ җуңғар моңғуллирини қирип ташлиши, уйғур елини ишғал қилғандин кейин учтурпанда манҗуларға қарши исян көтүргән уйғурларниң нәччә миңлап қирип ташлиниши дегәнләр бу хилдики қирғинчилиқниң кичиккинә мисаллири һесаблиниду.

Доктур адриян зензниң қаришичә, хитай һөкүмити үчүн һазирқи күндә сани он нәччә милйон әтрапида, дәп билиниватқан уйғурларни милләт сүпитидә бирақла қирип ташлаш көп җәһәттә қийинға чүшидиған иш болуп қалған. Шуңа улар тарихта көп көрүлгән зор көләмлик қирғинчилиқни әмәс, әксичә һечқандақ ташқи көрүнүши мәвҗут болмиған “изсиз йоқитиветиш” усулини талливалған. Буниңдики әң үнүмлүк чариләрниң бири уйғур қиз-чоканлирини туғалмас қиливетиш болуп, буниңда шу аял затидин башлап әвлад қалдуруш иқтидари мәвҗут болмаслиқи лазим. Буниң үчүн уларниң туғут иқтидарини йоқ қиливетиш әң үнүмлүк чариләрдин болуп қалған. Дәл шундақ болғанлиқи үчүн мәйли лагерда болсун яки лагер тешидики мәҗбурий тойлаштуруш тәдбирлиридә болсун вә яки “туғқан болуш” намида хитайларни уйғурларниң өйлиригә орунлаштурушта болсун, “җинсий зораванлиқ” бирдәк баш нишан болуп қалған. Бу һал маһийәт җәһәттә хитай дөлитиниң лагерларда кәң әвҗ алған җинсий зораванлиққа көз юмушидики бир муһим сәвәбкә айланған.

Нормал әһвалда бир райондики аһалиниң туғут вә өлүм нисбити арқилиқ нопусниң тәбиий көпийиш сүрити һесаблап чиқилиду. Әмма адриян зенз 2019-йили уйғур елидики лагерларни тәкшүрүш җәрянида 2015-йилидин 2018-йилиғичә болған арилиқта уйғур нопусиниң тәбиий көпийиш сүритиниң 73 пирсәнт чекинип кәткәнликини, бу әһвалниң 2019-йилиму худди шу сүрәттә давам қиливатқанлиқини байқиған. 2020-Йилиға кәлгәндә хитай һөкүмити нәшр қилип келиватқан “шинҗаң истатистика йилнамиси” 2020-йилидин башлап һәрқайси вилайәт вә наһийәләрниң туғут нисбити һәққидики учурларни елан қилмас болувалған.

Шу вақиттики учурларни анализ қилиш җәрянида уйғур нопусиниң туғут нисбитидики ғайәт зор чекиниш дәмаллиққа қариғанда шу вақиттики зор көләмлик тутқунда уйғур әрлириниң лагерларға қамилиши түпәйлидин келип чиққан “йеңи пәрзәнт туғулмаслиқ” тин келип чиққандәк билингән. Әмма кейинчә оттуриға чиққан издинишләр буниңдики сәвәбниң уйғурларниң туғут нисбитини мәҗбурий йосунда чәкләш икәнликини көрсәткән. Бу һәқтики зияритимиз җәрянида адриян зенз бу нуқтини алаһидә әскәртти:

“уйғур нопусиниң туғут нисбитидики бу хил чекиниш хитай хәлқ җумһурийитиниң тарихида көрүлүп бақмиған. Дуня тарихидиму бундақ иш болуп бақмиған. Бу хил чекиниш бир қисим районларда 2015-йили башланған болсиму 2017-йили вә 2018-йили бирдинла тезләшти. 2019-Йилидин башлап юқири пәллигә чиқишқа башлиған чекиниш 2020-йилиму тохтимиди. Буниңға омумий җәһәттин қарайдиған болсақ, уйғур нопусиниң көпийиши омумән нөл сәвийәдә, бәзи районларда нөлниңму астида болди. Әмма буниң һечқайсиси тәбиий амиллар түпәйлидин болғини йоқ. Әксичә буни зор көләмлик тутқун, нопусни башқа җайларға йөткәш вә аилә җудалиқиниң бирләшмә нәтиҗиси, дейиш мумкин. Әмма мениң көзитишимчә, буниңдики әң һәл қилғуч амил аялларни туғалмас қиливетидиған теббий васитиләрни уйғур қиз-чоканлириниң туғут йолиға орнитиш болди. Бу хил васитиләргә қошулуп мәҗбурий һамилә чүшүрүш вә башқа туғут чәкләш тәдбирлири түпәйлидин мушу хил ғайәт зор чекиниш көрүлди.”

2018-Йилидин тартип “пиланлиқ туғутқа хилаплиқ қилишни нөлгә чүшүрүш” дегән шоар уйғур елидә омумлишишқа башлиған. Болупму хотән районида буниң иҗра қилиниши әң қаттиқ болған. Нәтиҗидә 2019-йили 2.5 Милйон уйғур яшайдиған хотән тәвәсидә пиланлиқ туғутқа хилаплиқ қилғучиларниң санини 21 дин ашурмаслиқ пилан қилинған. Шундақла “җәнубий шинҗаң” дәп атилидиған даиридики балилиқ болуш йешидики уйғур аяллириниң 80 пирсәнттин көпрәки “узун мәзгиллик пиланлиқ туғут” үчүн туғут иқтидарини йоқитишқа мәҗбурланған. Лагерлар һәққидә көп қетим гуваһлиқ бәргән шаһитлардин қәлбинур сидиқ өзигә тақисиман туғутни чәкләш үзүки селинмақчи болғанда, өзиниң йеши 50 кә берип қалғанлиқини, һазирқи ялғуз пәрзәнтидин башқа пәрзәнтлик болуш хиялиниңму йоқ икәнликини ейтқан болсиму “туғутни чәкләш оператсийәсигә актип маслишиш, болмиса җазаға тартилиш” билән қорқутулған. Нәтиҗидә униңғиму тақисиман туғут чәкләш үзүки селинған. Дәл шундақ болғанлиқи үчүн кейинчә ашкара болуп кәткән “қарақаш һөҗҗәтлири” дә лагерға қамалған қиз-чоканларниң мутләқ көп қисминиң “пиланлиқ туғутқа бойсунмаслиқ” билән әйибләнгәнлики тилға елинған.

Уйғур нопуси көпәйсә немә болиду?

Уйғур елидә омумйүзлүк иҗра қилиниватқан туғутниң алдини елиш тәдбирлириниң тарихта мисли көрүлмигән сәвийәгә йетишигә зади қайси амилниң һәрикәтләндүргүч күч болуватқанлиқини дәлилләш дәсләптә һәрқайси мутәхәссисләр үчүн қийинға чүшкән. Кейинчә хитай тәвәсидики “алим”, “академик” вә “мутәхәссис” қалпиқи болған бир түркүм “илим әһли” ниң бу һәқтики “тәтқиқат нәтиҗилири” елан қилинғандин кейин бу нуқтиму тәдриҗий айдиңлишишқа башлиған.

2014-Йили хитай рәиси ши җинпиң “шинҗаң хизмити йиғини” да ениқ қилип, “шинҗаңдики нопус нисбити вә нопус бихәтәрлики амили узун мәзгиллик әминлик вә муқимлиқниң ачқучи” дәп йолйоруқ бәргән. Дәл мушу мәркизий идийә кейинки вақитлардики хитай “алимлар” ниң әсәрлиридә көп қетим нәқил елинип, “җәнубий шинҗаң районида хитай нопусиниң бәкла аз икәнлики” алаһидә әскәртилгән. 2015-Йили тарим университетиниң мәсуллиридин ляв җавйү ениқ қилип, “шинҗаң мәсилисини һәл қилишниң түп ачқучлиридин бири, җәнубий шинҗаң районида хитай нопусиниң бәкла аз нисбәтни игилишидәк реаллиқни өзгәртиш” дегән. Шундақла “шинҗаңдики муқимсизлиқ вә террорлуқ қилмишлириниң ямрап кетиши җәнубий шинҗаң райониға уйғурларниң топлишип олтурақлишип қалғанлиқи” дәп көрсәткән. Бу хилдики пикирләр хитайниң ашкара болуп кәткән мәхпий һөҗҗәтлиридики “аз санлиқ милләтләрниң топлишип олтурақлишишидики еғир тәңпуңсизлиқ”, “бирла милләтниң мәркәзлик олтурақлишиши” дегәндәк баянларда, шундақла биңтүән, шинҗаң университети қатарлиқ җайлардики юқири унванлиқ “мутәхәссисләр” ниң мақалилиридиму мас қәдәмдә көпләп орун алған. Шундақ болғанлиқи үчүн “җәнубий шинҗаңдики нопус нисбитидә хитайлар 15 пирсәнткиму йәтмәйду. Буни җиддий түзитиш лазим” дегән йетәкчи идийә тәдриҗий шәкилләнгән.

Бу хилдики “уйғурларниң топлишип олтурақлишиши” мәсилисини чөридигән “террорлуқниң алдини елиш” тәдбирлири қатарида бир қисим хитай мутәхәссислири “уйғурлардин чиқиватқан террорлуқ қилмишлирини түгитиш үчүн уларниң нопус қурулмисини тездин әлалаштуруш лазим” дегән һәл қилиш чарисини оттуриға қойған. Бу нәзәрийә бойичә болғанда уйғурларниң топлишип олтурақлишишидин шәкилләнгән “инсанлар тәһдити” мәсилисини һәл қилишта уйғурларниң нопус қурулмисидики уйғур нисбитини хитайларни көпләп маканлаштуруш арқилиқ шалаңлитиш әң ақиланә тәдбир болуп қалған. Бу тоғрисида сөз болғанда адриян зенз мундақ дәйду:

 “хитай компартийәсиниң уйғурлар һәққидики чүшәнчиси изчил мундақ болуп кәлгән: уйғурлар өз вәтинидә топлишип олтурақлишивалғанлиқи үчүн уларниң арисиға сиңип кириш, уйғурларниң ой-хиялини билиш вә уларни контрол қилишқа хитайлар қадир болалмиған. Бу хил һаләттә һәммила нәрсә уйғурларниң хаһиши бойичә болған. Хитайлар изчил әнә шундақ ойлиған. Дәрвәқә, уйғурлар хитайларға қарши хелила системилиқ рәвиштә қаршилиқ көрсәтти. Буларниң азғинә бирнәччә қетимлиқини һесабқа алмиғанда мутләқ көп қисми зорлуқ күч қоллинилмиған шәкилдә вуҗудқа чиқти. Әмма һакиммутләқлиқ асасидики дөләт һакимийити бу районни мутләқ контроллуқта тутуп туралмаслиқни өзлири үчүн бир түрлүк тәһдит, дәп чүшәнди. Шундақла уйғурларни һәрқачан өзлиригә қаршилиқ көрситиштин задила янмайду, дәп қариди. Зор көләмлик тутқун вә лагерлар болса дәл мушу хил қаршилиқ чүшәнчисини системилиқ һалда йоқитиш үчүн уйғурларниң йүрүш-туруши вә ой-хиялини өзгәртишкә мәркәзләшти. Мана мушу әндишә түпәйлидин хитай дөлити уйғурларниң туғут нисбитини тохтитип қоюш вә уларни көпийиштин мәһрум қалдурушқа бәкрәк алдираватиду. Чүнки уйғурларниң нопуси тездин көпийип кәтсә хитайларниң олтурақлишиш мустәмликичилики суға чилишип қалиду. Бу һазир уларниң әң чоң әндишиси.”

Хитай һөкүмитиниң нәзиридә бу хилдики “уйғурларниң топлишип олтурақлишиши” көплигән мәсилиләрни кәлтүрүп чиқириду. Бири, ешинча әмгәк күчлириниң һәддидин зиядә топлинип қелиши дөләтниң бихәтәрлики үчүн хәвп туғдуриду; иккинчиси, топлишип мәркәзлик олтурақлишип қалған уйғурлар асанла қоюқ диний муһит һазирлап диний ашқунлуққа сәвәб болиду; үчинчиси, бу хил мәркәзлишип олтурақлишиш уйғурларниң өзи яшиған земин даирисигә болған вәтән чүшәнчисини күчәйтип, “җуңхуа ортақ кимлики” чүшәнчисиниң омумлишишиға тәсир қилиду; төтинчиси, бундақ бирла милләтниң топлишип олтурақлишиши дөләт чеграсиниң бихәтәрлики үчүн зор хәвп пәйда қилиду. Мана мушундақ сиясий арқа көрүнүш астида хитай һөкүмити “уйғур нопусиниң қурулмисини әлалаштуруш” ни зор күч билән омумлаштурушқа башлиған.

 (Давами бар).