Oqurmen teminligen
Өткән һәптә радийомиз зияритини қобул қилған бақитәли нур өзиниң 2017-йили 10-айниң ахирлиридин 2018-йили 11-айниң оттурилириғичә чапчалдики лагерда вә кейин мәхсус кесәл тутқунлар қамилидиған ағриқлар лагерида ятқанлиқини баян қилди. У 2019-йили 8-айда қазақистанға кәлгән болсиму, әмма саламәтликиниң та һазирға қәдәр әслигә келип болалмиғанлиқини аңлатқан иди.
Бақитәли өзи турған лагерниң әсли наһийәлик 3-оттура мәктәп икәнлики, 2015-йиллири чапчал наһийәлик 3-оттура мәктәпни башқа җайға көчүрүп кәткәндин кейин, бу мәктәпниң орнини наһийәдики уйғур байлардин мәхмут қонахун сетивелип, шопурлуқ кәспий мәктипи ачқанлиқини билдүрди. У бу орунниң кейинчә даириләр тәрипидин тартивелинип, лагер қилип өзгәртилгәнлики, һәтта мәктәпниң игиси болған мәхмут қонахунниңму шу лагерға қамалғанлиқини баян қилған иди.
Түркийәдики исмини ашкарилашни халимайдиған бир аңлиғучимиз бақитәлиниң ейтқанлириға компютер техникилириға тайинип охшимиған сүний һәмраһ хәритиләрдики издәш нәтиҗиләрни селиштуруш арқилиқ әслидики чапчал наһийәлик 3-оттура мәктәпниң лагерға өзгәртилгәнликини ениқлап чиққан.
Униң радийомизға әвәткән мулаһизисидә сүний һәмраһ хәритилиридин байқиғанлириға асасида мундақ йәкүнләр оттуриға қойған. «Охшимиған 5 парчә сүний һәмраһ хәритисидики издәш нәтиҗиси әслидики чапчал наһийәлик 3-оттура мәктәпниң лагерға өзгәртилгәнликини көрситип турмақта. Бу лагерда 700 әтрапида камер бар болуп, 8500 дин артуқ йәрлик (уйғур вә қазақ) тутқунлар қамалгған икән. Көлими 100 мо келидикән. Лагер әтрапи егиз там билән қоршавға елинғандин башқа йәнә 6 йәрдә көзитиш өйи бар икән.»
У йәнә мундақ дәйду: «бу йәр әсли наһийәлик 3-оттура мәктәп болуп, 2015-йили мәхмут қунахун исимлик бир уйғур шәхскә сетип берилгән икән. Алғучи бу орунни шопурлуқ кәспий мәктипигә өзгәрткән болуп, 2016-йили хитайлар бу шопурлуқ мәктәпни мусадирә қилип, лагерға айландурған. Лагер ичидә шопорлуқ курсантилири үчүн ясалған имтиһан мәйдани һазирму бар. Бу лагер ичидә йәнә ‹електр юмталлири бағчиси' намида бир завутниңму барлиқи мәлум. Йеқинда ‹әркин асия радийоси' уйғур бөлүмигә гуваһлиқ бәргән қазақ шаһит бақитәли мушу лагерда 20 ай йетип чиққан.»
Бақитәли лагерниң сүний һәмраһ хәритисидики адреси вә орниниң тоғрилиқини җәзмләштүргәндин башқа, униң әтрапиға җайлашқан башқа идарә-органларниму чүшәндүрүп өтти.
Чапчал наһийәси һәққидә игилигән қошумчә учурлиримиздин мәлум болушичә, наһийәниң ахирқи қетим, йәни 2014 йилидики нопус истатестикисида пүтүн наһийәдә 193 миң нопус бар болуп, 72 пирсәнтини уйғур, қазақ вә шибәләр игиләйдикән.
Қазақ лагер шаһити бақитәли чапчал наһийәсиниң өзидила җәмий 5 лагер барлиқи, җәмий 30 миңчә адәмниң қамалған болуши мумкинликини оттуриға қойған иди. Шундақ һесаблиғанда, бу наһийәдә хитай болмиған нопусниң 30 тин 40 пирсәнтигичә болған кишиләрниң лагерларға қамалғанлиқини қияс қилиш мумкин икән.
Телефон зияритимизни қобул қилған бу аңлиғучимиз йәнә өзиниң уйғур дияридики лагерларниң орни һәққидә лагер шаһитлири вә хәвәрләрдин мәлум болған учурларға асасән охшимиған 5 сүний һәмраһ хәритисидин издәп орнини бәлгиләп чиққанлиқини билдүрди. У өзиниң бундақ қилиштики мәқситиниң лагерлар һәққидики учурларниң толуқлиниши вә шаһитларниң гуваһлиқлирини йәниму мукәммәл испатлар билән толуқлаш икәнликини баян қилди.
Шаһитлар «өлүм лагери» дәп атаватқан бақитәли йетип чиққан лагер, йәни чапчал наһийәлик кәспий техника тәрбийәләш мәркизи йеқинда хитай даирилири тәрипидин «2018-йилидин 2019-йилғичә 10 чоң нутилиқ ‹тәрбийәләш мәркизи' ниң бири» болуп баһаланғанлиқи мәлум. Бу хәвәр чапчал наһийәсиниң һөкүмәт торида ашкариланған. Униңда йәнә даириләрниң наһийәләрдики «қаратмилиқ тәрбийә» ни йолға қоюватқан «тәрбийәләш мәркәзлири» (йиғивелиш лагерлири) ни баһалап бекитиштә уларниң қаратмилиқ тәрбийәләш иқтидари вә үнүми, әбәдий әминликни ишқа ашурушта ойниған роли, сиясәткә маслишиш иқтидари, башқуруш системиси қатарлиқ 10 хил өлчәмни асас қилғанлиқи илгири сүрүлгән.
Лагер шаһитлири хитай даирилири тәрипидин «үлгилик орун» қилип баһаланған бу лагерни «худди иккинчи дуня уруши мәзгилидики киноларда көргән мәнзириләргә охшаш қорқунчлуқ» дәп тәсвирлигән иди. У түрмиләрдинму қаттиқ башқурулидиған чапчалдики бу лагерниң қоршав тамлириниң 7-8 метир келидиғанлиқи, һәммә йеригә көзитиш камералири орунлаштурулғанлиқини, лагерни толуқ қуралланған сақчилардин башқа, йәнә апшарка итлар назарәт қилип туридиғанлиқини, бу лагерға аялларниңму қамалғанлиқини ейтқан иди.
