bitterwinter.org
Xitay hökümiti 2009-yilidiki "5-Iyul ürümchi weqesi" din kéyin rayondiki bésim siyasitini tedrijiy halda kücheytken we tibette yürgüzgen zalim siyasetliri bilen dang chiqarghan chén chüen'goni 2016-yili awghustta Uyghur élige yötkep kélip, Uyghurlargha qaratqan nazaret we teqibleshni yuqiri pellige chiqarghanidi. Chén chüen'go Uyghur élige kelgendin kéyin yuqiri téxnikiliq nazaret sistémisini omumlashturushqa zor miqdarda meblegh sélip, Uyghurlarning hayatining herbir amilini kontrol qilishni ishqa ashurup, "Saqchi döliti sistémisi" ni shekillendürdi.
Arqidin u 2017-yili apréldin bashlap, eyni yillarda natsistlar gérmaniyesi yehudiylarni solighan yighiwélish lagérlirigha oxshaydighan "Qayta terbiye lagérliri" ni yolgha qoydi. Netijide, Uyghur qatarliq yerlik milletlerdin terkib tapqan 3 milyon'ghiche kishi tutqun qilinip, rohiy we jismaniy qiyin-qistaqqa élindi. Birqanche yüz minglighan a'ililer weyran boldi, yüz minglighan Uyghur naresideliri tirik yétimgha aylandi. Rayonda yolgha qoyuluwatqan bésim siyasitining dunyada misli körülmigen derijide éghirliqi herqaysi xelq'araliq axbaratlarning muxbirliri, kishilik hoquq organliri, tetqiqatchilar we shundaqla lagérlarning ziyinigha uchrighan Uyghurlar hem qazaqlarning keng kölemde guwahliq bérishidek nurghun pakitlar netijiside dunyagha ashkarilan'ghandin kéyin, amérika qatarliq démokratik ellerni heriketke keltürdi. Bolupmu, amérika hökümiti we amérika dölet mejlisi xitayning Uyghur rayonida yürgüzüwatqan bésim siyasetlirige qarshi pa'al heriketke ötti. Bularning netijiliridin biri "Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi" idi.
Mezkur qanun layihisi 2019-yili 3-dékabir küni, amérika awam palatasida 1 ge qarshi 407 awaz bilen maqulluqtin ötken. Amérikada bir qanunning jumhuriyetchi we démokratlar partiyesidin ibaret her ikki partiyedin bolghan mejlis ezalirining ortaq qollishi bilen maqullinishi intayin az körülidu. Bu ehwal dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghurlarni we Uyghurlarning weziyitige köngül bölidighan barliq kishilerni nahayiti söyündürgen bolsa, xitay hökümitini qattiq bi'aram qilghanidi.
Amérikadiki adwokat, Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilatining rehberliridin nuriy türkel ependining éytishiche, yuqiridiki qanun layihisining resmiy qanun bolup maqullinish qedemliri prézidént tramp üstide tekshürüsh bashlinishi we andin qalsa tajsiman wirus tüpeylidin waqtinche toxtap qalghan.
Yuqiridiki bu "Uyghur kishilik hoquq qanun layihisi" ni tonushturghan dölet mejlis ezaliridin biri kiristofér simis ependi radiyomizning bu heqtiki so'allirigha qayturghan yazma inkasida ötken 3 yilning Uyghurlar we bashqa az sanliq milletler üchün intayin qayghuluq 3 yil bolghanliqini we buni toxtitish üchün bésilghan qedemlerning tézlitilishi kéreklikini tekitlidi. Kiristofér simis ependi élxet arqiliq qayturghan jawabida mundaq dégen: "Ötken 3 yil xitaydiki Uyghurlar we bashqa az sanliq milletler üchün intayin qorqunchluq, qayghuluq 3 yil boldi. Tramp hökümiti shinjang Uyghur aptonom rayonidiki insaniyetke qarshi jinayet ötküzgen xitay emeldarliri we karxanilirini eyiblesh hem jawabkarliqqa tartish üchün muhim tedbirlerni qollandi. Men 2018-yili tonushturghan Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanunini maqullashqa bek uzun waqit ketti. Biz kéngesh palatasi bilen hemkarliship qanun layihisining axirqi nusxisini tüzüp chiqtuq, u emdi tézdin awazgha qoyulushi kérek, shundila biz uni prézidént trampning üstilige qoyalaymiz".
2019-Yili ashkarilan'ghan yene bir muhim weqe bolsa xitay hökümitining Uyghurlarni keng kölemlik mejburiy emgekke sélish mesilisi bolghan. Dunyaning nurghun döletlirini dangliq tawar mehsulatliri bilen teminleydighan ishlepchiqirish zenjirlirining emeliyette Uyghurlar mejburiy emgekke sélinidighan orunlar ikenliki ashkarilinip zor inkas qozghidi. Amérika hökümiti we dölet mejlis ezaliri buni küchlük eyiblidi.
Amérika dölet mejlisi ezasi kristofér simis ependi bizge qilghan sözide özining Uyghurlar uchrawatqan zulumni ayaghlashturush üchün dawamliq tirishidighanliqini tekitlidi. U mundaq dédi: "Biz xitay karxanilirining jinayettin payda élishining aldini élishimiz kérek. Men awam palata ezasi jeymis makgowérn bilen birge tonushturghan 'Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni' nimu maqullash üchün tirishimen. Amérika dölet mejliside Uyghur mesiliside her ikki partiyining qollishi intayin küchlük. Men Uyghurlarning dini, medeniyiti we tiligha qilin'ghan hujum axirlashquche dawamliq tiriship xizmet qilimen".
Nuriy türkel ependi sözide bu qétim wuxendin tarqalghan tajsiman wirus pütün dunyagha yéyilishi bilen xitay hökümitining mahiyitining ashkarilan'ghanliqi, shunga wirus krizisi ayaghliship, dölet apparatliri ishqa kirishkende Uyghur élidiki zulumni ayaghlashturushqa munasiwetlik qanun layihilirining tézdin maqullinishi, shundaqla yene pütün döletlerning xitay bilen bolghan munasiwetlirini közdin kechürüshi mumkinlikini bildürdi.
