Lagér shahitliri xelq'ara jumhuriyetchiler inistitutida Uyghur irqiy qirghinchliqini anglatti

Lagér shahitliri xelq'ara jumhuriyetchiler inistitutida Uyghur irqiy qirghinchliqi heqqide guwahliq bermekte, 2023-yili 22-mart, washin'gton, amérika.

Xitayning Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchliq we insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliwatqanliqini dunyagha anglitishta lagér shahitliri muhim rol oynap kelmekte. Firanisiyede turushluq lagér shahitliridin gülbahar xatiwaji we gollandiyede turushluq qelbinur sidiq xanim ikkeylen Uyghur kishilik hoquq qurulushining teklipi bilen amérikagha kelgen bolup, ular bir qanche kündin béri amérikadiki oxshimghan organlarda özlirining lagérda béshidin kechürgen kechmishlirini anglatqan.

3-Ayning 22-küni merkizi washin'gitondiki xelq'ara jumhuriyetchiler inistituti (International Republican Institute) Uyghur kishilik hoquq qurulushi bilen hemkarliship, xitaynng Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan irqiy qirghinchliqi üstidin guwahliq bérish yighini ötküzdi.

RFA/Shahrezad

Xelq'ara jumhuriyetchiler inistitutining programma ishlirigha mes'ul mu'awin re'isi sikot mestik échilish  sözi qilip mundaq dédi: “Xelq'ara jumhuriyetchiler inistitutigha wekaliten silerning lagér shahitlirning xitayning Uyghur irqiy qirghinchliqi heqqidiki guwahliqlirni anglashqa kelgininglarni qarshi alimen. Biz, dimokratik qimmet qarashlirigha asasen her bir insanning kishilik qedir- qimmiti, erkinliki we izzet- hörmiti bilen yashash hoquqining barliqigha ishinimiz. Lékin xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturushliri del mushu hoquqlarni depsende qiliwatidu. Xelq'ara jumhuriyetchiler inistituti Uyghurlar bilen bir septe turidu. Ularning basturushlardin qutulup, erkin yashash üchün élip barghan küreshlirini qollaydu. Biz xitay hökümitining Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan jinayetliridiki jinayi jawabkarliqini sürüshte qilishta yershari xaraktérlik qollash we emeliy heriketni muhim dep qaraymiz. Bügün mushu lagér shahitlirining guwahliqlirning silerge sherqiy türkistanda yüz biriwatqan wehshiylikler heqqide azraq bolsimu chüshenchige ige bolushinglargha yardem qilishni ümid qilimiz.”

RFA/Shahrezad

Arqidin yighin bashqurghuchisi, xelq'ara jumhuriyetchiler inistitutining xadimi mustafa aqsu, gülbahar xatiwaji we qelbinur sidiq xanimlarni qisqiche tonushturup ötti. Andin kéyin, lagér shahitliri ayrim- ayrim halda özliri lagérda bashtin kechürgen dehshetlik kechmishlirini anglatti.

Gülbahar xatiwaji xanimning qizi gülxumar, apsi lagérgha solan'ghan 3 yil jeryanida firansiye hökümiti we xelq'araliq axbarat wasitlirining yardimide apsini saq-salamet firansiyege ekelgen bolup, u xitayning lagéridin a'ile tawabi'atlirini qutquzup chiqalighan sanaqliq kishilerning biri.

Mekur yighin'gha gülxumarmu qatnashqan bolup, u yighin bashqurghuchisi teripidin tonushturulghanda, hemmeylen uning apisini qandaq qutqazghanliqigha qiziqti. U  özining apisini qutquzush jeryanini sözlep berdi:

“Apam xitaygha méngishtin burun biz firanisiyening béyjingda tu'urshluq elchixanisigha xewer qilghan. Xitay normal wiza bergen bolsimu, biz héchqachan xitaygha pütünley ishench qilalmighan iduq. Apamning pasporti tartiwélin'ghanliqini anglighan waqtimda bek ensiridim. Chünki ijtima'iy taratqularda kishilerning terbiyeleshlerge élip kétiliwatqanliqi, yéngidin quruluwatqan katektek-katektek nechche onminglighan qurulushlar heqqidiki xewerler köppiyishke bashlighandi. Men firansiye elchixanisigha toxtimay xet yazdim. Bashta ular ishenmidi bolghay, bek köngül bölmidi. Men firansiyediki yehudiy teshkilatliri bilen alaqilashtim. Muxbirlar bilen alaqilashtim. Aridin ikki yil ötti. Kéyin bir dostumning tewsiyesi bilen ijtima'iy taratqularda muraji'etname ilan qilidim. Qisqa muddet échide muraji'etnamige nechche yüz ming kishi imza qoydi, shuning bilen xelq'araliq taratqular diqqet qilishqa bashlidi. Firansiye hökümitimu diqqet qilshqa bashlidi. Xelq'araliq axbarat wastilirining bésimi ishqa yarighan bolsa kérek,  firansiye hökümiti bu mesilini diplomatik yol bilen hel qilidighanliqigha wede berdi. Shuning bilen menmu temkin bolup, firansiye hökümitining hel qilishigha qoyup berdim. Shundaq dawam qildim.”

RFA/Shahrezad

Axirida lagér shahitliri yighin qatnashquchiliri we amérika hökümitidin kütidighan ilitimas we teleplirini otturigha qoydi.

Yighin axiridiki su'al-jawap qisimida yighin qatnashquchiliridin kewser wahit söz qilip, xitayning hazirghiche lagérlargha solashni dawam qiliwatqanliqini, nechche ayning aldida  19 yashliq singlisi kamile wahitni tutup ketkenlikidin xewer tapqanliqni éytti. U gülxumardin özige oxshash a'ile tawabi'atliri hélihem lagér-türmilerge solan'ghanlargha qandaq tekilp-tewsiyelirning barliqini soridi.

Gülxumar jawaben mundaq dédi: “Men nurghun yashlarning tutulup ketken a'ilisi üchün ochuq-ashkara sözleshtin qorquwatqanliqni anglidim. Méning ulargha deydighinim, siler yalghuz emes. Gherb döletliride bizni qollaydighan nurghun teshklat-organlar bar. Ulardin paydilininglar. Men firansiye hökümitige bésim chüshürdüm. Bashqa döletlerde a'lisini ekelgenler bilen alaqiliship, ular tutqan yollani firansiye hökümitige yollidim. <Méning apamni ekilelishmiz mumkin> dep mushundaq qilsanglar, belkim ünümi körülüp qélishi mumkin. Méningche, bir döletkila emes, belki özünglar turushluq döletlerning ittipaqdash döletlirigimu bésim chüshürsenglar, paydisi bolidu, dep qaraymen. Yene deydighinim, siler hergiz yalghuz emes. Biz birlikte téximu küchlinimiz. Uyghur bolghanliqimizdin pexirlineyli. Eger biz erzimes bir millet bolghan bolsaq, xitay bizni yoqitishqa bunche küchep ketmeytti. Bizning shanliq tariximiz, nechche ming yilliq küchlük medeniyitimiz bolghachqa, ular bizni yoqtiwetmekchi boluwatidu. Shunga biz kimlikimizni qoghdash üchün teng küresh qilayli.”

Axirida  Uyghur kishilik hoquq qurulushining ijra'iye diréktori ömer qanat ependi yépilish sözi qilip mundaq dédi: “Biz alte yildin buyan yürgüzüliwatqan irqiy qirghinchliqqa shahit boluwatimiz. Waqitliq qurulghan <tutup turush merkezliri> déyilgen lagérlar menggülük türmilerge aylandi. Irqiy qirghinchliq ehdinamisige imza qoyghan döletler xixtayning irqiy qirghinchliq jinayitini jazalishi kérek idi. Biz körüp tu'urwatimiz. Pütün dunya bu témida meghlup boldi. Emeliy heriketke ötmeslikke héchqandaq bahane yoq idi. Xulase qilip éytqanda, biz nahayiti xeterliq bir ehwalda turuwatimiz. Mushu yerdiki hemminglar bu mesilini hel qilidighan kishilerdin hésablinisiler. Xelq'ara jumhuriyetchiler inistitutini bu septe körgenlkimizdin tolimu xursenmiz. Her biringlarning bu guwahliqni anglashqa kelgenlikinglar üchün rehmet!”

RFA/Shahrezad

Igilishimizche, lagér shahitliri Uyghur kishilik hoquqining teshkillishi bilen amérikaning bir qanche sheherliride, muhim organ we teshkilatlar orunlashturghan pa'aliyetlerge qatnishishni dawam qilidiken.