En'gliye parlaménti xitayning Uyghur diyardiki jaza lagérlirini tekshürüshni qarar qilghan
2020.09.17
En'gliye parlaménti awam palatasining tashqi ishlar komitéti 16-séntebir xitayning Uyghur diyaridiki jaza lagérlirini tekshürüshni qarar qilghanliqini élan qildi. Awam palatasi tashqi ishlar komitétining élan qilghan uqturushida tekitlishiche, mezkur komitét 10-ayning 30-künige qeder xitayning Uyghur diyaridiki jaza lagérlirigha a'it delillerni toplap közdin kechüridiken, shundaqla en'gliye shirketlirining Uyghur diyaridiki mejburiy emgektin paydilinishining qandaq aldini élish, chet'eldiki Uyghurlargha qandaq yardem qilish, bu xil qebihlikning aldini élish méxanizmini qandaq kücheytish qatarliq mesililerni muzakire qilidiken.
Awam palatasi tashqi ishlar komitétining re'isi tam tyugénxatning tekitlishiche, bu tekshürüsh engiliyening némilerni qilalaydighanliqi heqqidiki so'allarni merkez qilidiken. Tam tyugénxat 16-séntebir élan qilghan bu heqtiki bayanatida: “Wehalenki, bizde hazir atalmish ‛qayta-terbiyelesh‚ lagérlirida bir milyondin artuq kishining ziyankeshlikke uchrighanliqi toghrisida éniq, inkar qilghili bolmaydighan pakitlarlar bar,” dégen.
U yene “Bu tekshürüsh engiliyening öz tesirini ishlitip néme ishlarni
Qilalaydighanliqi, yéngi qurulghan ‛tashqi ishlar, ingiliz milletler topi we tereqqiyat
Ishxanisi‚ ning dölitimizni ‛aktip, xelq'araliq mesililerni hel qilidighan we yükni teng
Kötürüdighan dölet‚ qilish nishanini emelge ashurushi üchün tashlaydighan
Qedemler toghrisidiki halqiliq so'allarni merkez qilidu,” dep körsetken. En'gliyelik
Pa'aliyetchiler, parlaméntning qarari engiliyening
Uyghur krizisini “Irqiy qirghinchiliq” dep tonushigha türtke bolushini ümid qilidiken.
En'gliye konsérwatiplar partiyesi kishilik hoquq komitétining ezasi, “Xelq'ara
Parlaméntlar ara xitay ittipaqi” ning xadimi luk dé purford 16-séntebir ziyaritimizni
Qobul qilip mundaq dédi: “Hökümetning siyasiti Uyghur diyarida qorqunchluq
Kishilik hoquq depsendichiliki yüz bériwatqanliqini étirap qilidu. Ular buni
Shundaq, dep kéliwatidu. Ular imkaniyet bolsila bu mesilini otturigha qoyup keldi.
En'gliye hökümitining bu mesilini bdt da aktip otturigha qoyuwatqanliqi rast.
Lékin xitayning tesiri seweblik bu mesile bdt da qiyin'gha chüshüwatidu. Shunga bashqa bir yol tépish kérek.”
Luk dé purfordning tekitlishiche, buningda xitayning Uyghur diyaridiki qilmishining xaraktérini békitish muhim iken. U parlaméntning qarari buninggha türtke bolushini
Ümid qilidighanliqini bildürüp: “Bizning ‛irqiy qirghinchiliq ehdinamisi‚ diki
Mejburiyitimizge emel qilish mes'uliyitimiz bar. Chünki xelq'ara qanun'gha asesen
Biz irqiy qirghinchiliqning aldini élish, jazalishimiz kérek. Buning üchün irqiy
Qighinchiliq yüz bériwatqanliqini jezmleshtürüsh lazim. Bu bir qanuni syo'al. En'gliye
Bu yolgha qarap qedem élishi kérek, lékin u téxi bu qedemni basmidi. Shunga biz bu
Tekshürüshni qarshi alimiz. Biz buning téximu ilgirige qarap méngishini,
Muwapiq qanuniy tekshürüsh élip bérilishini ümid qilimiz,” dédi.
Lékin bezi en'gliye parlamént ezalirining tekitlishiche, en'gliye hökümiti xitaygha qarshi
“Magnétiskiy qanuni” ni derhal ishlitishi kérek iken. En'gliye lébéral démokratlar
Partiyesidin bolghan awam palata ezasi leyla moran 16-séntebir radiyomizgha
Ewetken yazma bayanatida: “Uyghurlarning basturulushi intayin échinishliq” ikenliki, “Engiliyening heriketke ötüsh mejburiyiti barliqi” ni tekitligen. Leyla moran mundaq dégen: “Dominik ra'ab choqum ursula fon dér léyén we yawropa ittipaqigha egishishi kérek. ‛magnétiskiy qanuni‚ni ishlitip, Uyghurlargha zulum qilghan kishilerni jawapjkarliqqa tartishning waqti keldi.”
En'gliye qanun sahesidiki bezi erbablarning tekitlishiche, en'gliye parlaméntining
Qarari bu yoldiki tunji ijabiy qedem iken. En'gliyelik adwokat maykél polak 16-séntebir ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “En'gliye parlaméntining
(Uyghurlargha) néme ishlarning boluwatqanliqini tekshürüshi, buninggha
Qandaq inkas qayturushni muzakire qilishi intayin muhim. Chünki tekshürüsh élip
Bérilsa, Uyghurlargha we bashqa türkiy xelqlerge qarita qandaq
Xelq'ara jinayet sadir qiliniwatqanliqi éniqlinidu. Dunyadiki her qaysi dölet parlaméntlirining bu mesilini munazire qilishtek bundaq qedemlerni bésishi bek muhim. Bu bir yaxshi qedem.”
Lékin maykél polakning qarishiche, en'gliye hökümiti we öktichi partiyelerning
Uyghur mesilidiki ipadisi yenila yéterlik emes iken. U en'gliye hökümitining téximu
Küchlük inkas qayturushi kéreklikini bildürdi. Maykél polak mundaq deydu: “En'gliye hökümiti we öktichi partiyeler Uyghurlargha qaritilghan yéqinqi insanliqqa qarshi yaki irqiy qirghinchiliq jinayetlirige küchlük inkas qayturalmidi. Emeliyette en'gliye parlaméntining ikki tekshürüsh qarari bar. Uyghurlargha qaritilghan insanliqqa qarshi yaki irqiy qirghinchiliq jinayiti parlaméntlarning bdt we her xil sehnilerde qattiq inkas qayturushi üchün küchlük seweb bolalaydu.”
Luk dé purfordning qarishiche, en'gliye hökümitining qolida xitaygha inkas qayturushi üchün her xil mumkinchilik bar iken. U 16-séntebir ziyaritimizni qobul qilghanda bu nuqtini tekitlep, mundaq dédi: “Ular téximu köp ishlarni qilalaydu. Ular Uyghurlargha yüz bériwatqan ishlarda jawabkarliqi bar emeldarlarni jazalishi, ular bu qilmishning qanuniy xaraktérini békitishke qattiq heriket qilishi, buningdin paydiliniwatqan shirketlerni tépip chiqip, ularning en'gliyede soda qilishini cheklishi kérek. En'gliye yene ittipaqdashliri bilen birliship, bashqa xelq'ara istiratégiyelerni ishqa sélishi, xitayning qilmishining qobul qilinmaydighanliqini körsitishi kérek.”
En'gliye awam palatasi tashqi ishlar komitétining bu heqtiki uqturushida, kishilerning özlirini qaysi xelq'ara qanun we kélishimler bu wehshiylikning aldini ünümlük alalaydighanliqi, qandaq méxanizimlar shirketlerning rayondiki kishilik hoquq depsendichilikige shériklishishining aldini alaydighanliqi yaki jawabkarliqqa tartalaydighanliqi, chet'eldiki Uyghurlarni qollashning eng yaxshi usulining néme ikenliki qatarliq mesililerde delil bilen teminlishini ötüngen.