En'gliye parlaménti xitayning Uyghur diyardiki jaza lagérlirini tekshürüshni qarar qilghan

Muxbirimiz erkin
2020.09.17
lager-mesilisi-aile-tawabiat.jpg Xitay tashqi ishlar ministiri wang yining ziyaritige qarshiliq bildürüp Uyghurlar élip barghan namayishta, bir Uyghur balining "xitay, méning momam qéni" dégen lozunkini tutup turghan körünüshi. 2020-Yili 1-séntebir, gérmaniye.
REUTERS

En'gliye parlaménti awam palatasining tashqi ishlar komitéti 16-séntebir xitayning Uyghur diyaridiki jaza lagérlirini tekshürüshni qarar qilghanliqini élan qildi. Awam palatasi tashqi ishlar komitétining élan qilghan uqturushida tekitlishiche, mezkur komitét 10-ayning 30-künige qeder xitayning Uyghur diyaridiki jaza lagérlirigha a'it delillerni toplap közdin kechüridiken, shundaqla en'gliye shirketlirining Uyghur diyaridiki mejburiy emgektin paydilinishining qandaq aldini élish, chet'eldiki Uyghurlargha qandaq yardem qilish, bu xil qebihlikning aldini élish méxanizmini qandaq kücheytish qatarliq mesililerni muzakire qilidiken.

Awam palatasi tashqi ishlar komitétining re'isi tam tyugénxatning tekitlishiche, bu tekshürüsh engiliyening némilerni qilalaydighanliqi heqqidiki so'allarni merkez qilidiken. Tam tyugénxat 16-séntebir élan qilghan bu heqtiki bayanatida: “Wehalenki, bizde hazir atalmish ‛qayta-terbiyelesh‚ lagérlirida bir milyondin artuq kishining ziyankeshlikke uchrighanliqi toghrisida éniq, inkar qilghili bolmaydighan pakitlarlar bar,” dégen.

U yene “Bu tekshürüsh engiliyening öz tesirini ishlitip néme ishlarni

Qilalaydighanliqi, yéngi qurulghan ‛tashqi ishlar, ingiliz milletler topi we tereqqiyat

Ishxanisi‚ ning dölitimizni ‛aktip, xelq'araliq mesililerni hel qilidighan we yükni teng

Kötürüdighan dölet‚ qilish nishanini emelge ashurushi üchün tashlaydighan

Qedemler toghrisidiki halqiliq so'allarni merkez qilidu,” dep körsetken. En'gliyelik

Pa'aliyetchiler, parlaméntning qarari engiliyening

Uyghur krizisini “Irqiy qirghinchiliq” dep tonushigha türtke bolushini ümid qilidiken.

En'gliye konsérwatiplar partiyesi kishilik hoquq komitétining ezasi, “Xelq'ara

Parlaméntlar ara xitay ittipaqi” ning xadimi luk dé purford 16-séntebir ziyaritimizni

Qobul qilip mundaq dédi: “Hökümetning siyasiti Uyghur diyarida qorqunchluq

Kishilik hoquq depsendichiliki yüz bériwatqanliqini étirap qilidu. Ular buni

Shundaq, dep kéliwatidu. Ular imkaniyet bolsila bu mesilini otturigha qoyup keldi.

En'gliye hökümitining bu mesilini bdt da aktip otturigha qoyuwatqanliqi rast.

Lékin xitayning tesiri seweblik bu mesile bdt da qiyin'gha chüshüwatidu. Shunga bashqa bir yol tépish kérek.”

Luk dé purfordning tekitlishiche, buningda xitayning Uyghur diyaridiki qilmishining xaraktérini békitish muhim iken. U parlaméntning qarari buninggha türtke bolushini

Ümid qilidighanliqini bildürüp: “Bizning ‛irqiy qirghinchiliq ehdinamisi‚ diki

Mejburiyitimizge emel qilish mes'uliyitimiz bar. Chünki xelq'ara qanun'gha asesen

Biz irqiy qirghinchiliqning aldini élish, jazalishimiz kérek. Buning üchün irqiy

Qighinchiliq yüz bériwatqanliqini jezmleshtürüsh lazim. Bu bir qanuni syo'al. En'gliye

Bu yolgha qarap qedem élishi kérek, lékin u téxi bu qedemni basmidi. Shunga biz bu

Tekshürüshni qarshi alimiz. Biz buning téximu ilgirige qarap méngishini,

Muwapiq qanuniy tekshürüsh élip bérilishini ümid qilimiz,” dédi.

Lékin bezi en'gliye parlamént ezalirining tekitlishiche, en'gliye hökümiti xitaygha qarshi

“Magnétiskiy qanuni” ni derhal ishlitishi kérek iken. En'gliye lébéral démokratlar

Partiyesidin bolghan awam palata ezasi leyla moran 16-séntebir radiyomizgha

Ewetken yazma bayanatida: “Uyghurlarning basturulushi intayin échinishliq” ikenliki, “Engiliyening heriketke ötüsh mejburiyiti barliqi” ni tekitligen. Leyla moran mundaq dégen: “Dominik ra'ab choqum ursula fon dér léyén we yawropa ittipaqigha egishishi kérek. ‛magnétiskiy qanuni‚ni ishlitip, Uyghurlargha zulum qilghan kishilerni jawapjkarliqqa tartishning waqti keldi.”

En'gliye qanun sahesidiki bezi erbablarning tekitlishiche, en'gliye parlaméntining

Qarari bu yoldiki tunji ijabiy qedem iken. En'gliyelik adwokat maykél polak 16-séntebir ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “En'gliye parlaméntining

(Uyghurlargha) néme ishlarning boluwatqanliqini tekshürüshi, buninggha

Qandaq inkas qayturushni muzakire qilishi intayin muhim. Chünki tekshürüsh élip

Bérilsa, Uyghurlargha we bashqa türkiy xelqlerge qarita qandaq

Xelq'ara jinayet sadir qiliniwatqanliqi éniqlinidu. Dunyadiki her qaysi dölet parlaméntlirining bu mesilini munazire qilishtek bundaq qedemlerni bésishi bek muhim. Bu bir yaxshi qedem.”

Lékin maykél polakning qarishiche, en'gliye hökümiti we öktichi partiyelerning

Uyghur mesilidiki ipadisi yenila yéterlik emes iken. U en'gliye hökümitining téximu

Küchlük inkas qayturushi kéreklikini bildürdi. Maykél polak mundaq deydu: “En'gliye hökümiti we öktichi partiyeler Uyghurlargha qaritilghan yéqinqi insanliqqa qarshi yaki irqiy qirghinchiliq jinayetlirige küchlük inkas qayturalmidi. Emeliyette en'gliye parlaméntining ikki tekshürüsh qarari bar. Uyghurlargha qaritilghan insanliqqa qarshi yaki irqiy qirghinchiliq jinayiti parlaméntlarning bdt we her xil sehnilerde qattiq inkas qayturushi üchün küchlük seweb bolalaydu.”

Luk dé purfordning qarishiche, en'gliye hökümitining qolida xitaygha inkas qayturushi üchün her xil mumkinchilik bar iken. U 16-séntebir ziyaritimizni qobul qilghanda bu nuqtini tekitlep, mundaq dédi: “Ular téximu köp ishlarni qilalaydu. Ular Uyghurlargha yüz bériwatqan ishlarda jawabkarliqi bar emeldarlarni jazalishi, ular bu qilmishning qanuniy xaraktérini békitishke qattiq heriket qilishi, buningdin paydiliniwatqan shirketlerni tépip chiqip, ularning en'gliyede soda qilishini cheklishi kérek. En'gliye yene ittipaqdashliri bilen birliship, bashqa xelq'ara istiratégiyelerni ishqa sélishi, xitayning qilmishining qobul qilinmaydighanliqini körsitishi kérek.”

En'gliye awam palatasi tashqi ishlar komitétining bu heqtiki uqturushida, kishilerning özlirini qaysi xelq'ara qanun we kélishimler bu wehshiylikning aldini ünümlük alalaydighanliqi, qandaq méxanizimlar shirketlerning rayondiki kishilik hoquq depsendichilikige shériklishishining aldini alaydighanliqi yaki jawabkarliqqa tartalaydighanliqi, chet'eldiki Uyghurlarni qollashning eng yaxshi usulining néme ikenliki qatarliq mesililerde delil bilen teminlishini ötüngen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.