“Lagérlarda” namliq kitab teywende: “Uyghur rayonining tünügüni xongkungning bügüni, teywenning etisidur”

Amérikaliq antropolog we Uyghurshunas derren baylér (Darren Byler) ning “Lagérlarda” (In the Camps) namliq kitabi xitay tiligha terjime qilinip, yéqinda teywende yoruq körgen. 15-May küni teywen chünshen neshriyati (春山出版社) teripidin neshr qilin'ghan bu kitab, teywen, xongkong we sherqiy-jenubiy asiya elliridiki xitay tilliq oqurmenlerge tarqitilishqa bashlighan.

Igilishimizche, derrén baylérning “Lagérlarda” namliq bu kitabining xitayche neshri, yéngidin yézilghan 5 parche maqale bilen toluqlan'ghan we téximu béyitilghan. Yeni mezkur kitabning xitayche neshrining bash qismigha “Shinjangning tünügüni xongkungning bügüni, teywenning etisidur” namliq mexsus tehrirat ilawisi, terjime-tehrir guruppisining “Shinjang bizning qéshimizda” namliq tewsiye maqalisi, kitabning axirigha dangliq xitay yazghuchisi lyu jishinning aptor derrén baylér bilen ötküzülgen “Tama-tama köl bolar-shinjang hékayiliri heqqide mexsus izah” namliq uzun söhbiti kirgüzülgen. Alahide tekitleshke erziydighini shuki, mezkur kitabning xitayche neshrige yene ikki neper Uyghur yazghuchining bu kitab heqqidiki mexsus maqalisi, yeni doktor eset sulaymanning “Qizil qiyamet: derrén baylérning “Lagérlarda namliq kitabi heqqide” namliq kirish sözi bilen abduweli ayupning “Qamaqtiki ramizanning tunji küni” namliq tewsiye yazmisi kirgüzülgen.

Mezkur kitabning mes'ul muherriri, teywen chünshen neshriyatining tehriri ju'ang rüyli (莊瑞琍) xanim derrén baylérning “Lagérlarda” namliq kitabining xitayche nusxisining teywende neshir qilinish munasiwiti bilen radiyomizning mexsus ziyaritini qobul qildi. U, bizning “Néme üchün derrén baylérning “Lagérlarda” namliq bu kitabini in'gilizchidin xitaychigha terjime qilip, teywende neshir qilishni oylashtinglar?” dégen so'alimizgha jawab bérip, mundaq dédi: “Uyghur mesilisige nahayiti ehmiyet béridighan bir dostimizning tonushturushi bilen, derrén baylérning Uyghurchidin in'gilizchige terjime qilip, amérikadiki kolombiye uniwérsitéti neshriyatida neshr qildurghan Uyghur yazghuchi (perhat tursun) ning “Arqa kocha” namliq romani bilen tonushup chiqtuq. Biz bu romanni terjime qilip, teywende neshr qilishni sözlishish jeryanida, derrén baylérning “Lagérlarda” namliq yene bir kitabigha diqqitimiz chüshti. Shu wejidin biz derrén baylérning melum bir Uyghur terjiman bilen hemkarliship in'gilizchigha terjime qilghan “Arqa kocha” namliq romanini teywende neshr qilish toxtamnamisi tüzüsh bilen bir waqitta yene, uning “Lagérlarda” namliq bu kitabinimu neshr qilishni qarar qilduq.”

Ju'ang ruyli xanim, mezkur kitabning xitayche nusxisigha kirgüzülgen yéngi mezmunlar ichide ikki neper Uyghur yazghuchining kitab heqqide yazghan kirish sözi we tewsiyelik yazmisining muhim ehmiyetke ige ikenlikini, bolupmu Uyghur irqiy qirghichnliqining tarixiy arqa körünüshi we Uyghur serxilliri nöwette duch kéliwatqan siyasiy teqiplerni chüshinishte achquchluq rol oynaydighanliqini tekitlep ötti: “Bu kitab Uyghurlar duch kéliwatqan zulumlar toghriliq téxi toluq chüshenchige ige bolmighan teywendiki oqurmenler üchün élip éytqanda, nahayiti yaxshi bir öginish matériyali yaki asan chüshineleydighan bir eser hésablinidu. Bizning oqushchanliqi yoqiri bolghan bu kitabning xitayche neshrige yene birqanche yéngi mezmunlarni qoshushimizdiki seweb shuki, teywendiki mutleq köp qisim oqurmenlerning téxiche Uyghur qirghinchiliqining tepsilati, ichkiy mahitiyiti we tarixiy arqa körünüshini toluq we chongqur derijide chüshenmeydighanliqini his qilghanliqimizdin boldi. Gerche aptor bu kitabining xitayche neshri üchün yéngidin kirish söz yézip bergen bolsimu, emma biz Uyghurlarning nöwettiki weziyiti toghruluq ziyaret tejribisi bolghan, shundaqla chet ellerdiki Uyghur dostlar bilen alaqisi qoyuq bolghan yazghuchi we zhurnalist lyu jishinni alahide teklip qilip, uning aptor derrén baylér bilen ötküzgen mexsus söhbitini kitabqa kirgüzduq. Buningdin bashqa yene ikki neper Uyghur mutexessis, eset sulayman bilen abduweli ayupni teklip qilip, Uyghur irqiy qirghinchiliqining tarixiy arqa körünüshi we Uyghur ziyaliyliri duch kéliwatqan tehditler heqqide mexsus kirish söz hem tewsiye yazdurduq. Shuning bir waqitta yene, bu kitabning chet ellerdiki addiylashturulghan xitay xéti (简体字) diki nusxisi bilen teywende neshir qilin'ghan en'eniwiy xitay xéti (繁体字) diki nusxisining perqini izahlash üchün, terjime-tehrir guruppisning mexsus tewsiyelik kirish sözini qoshushni layiq taptuq.”

Norwigiyediki Uyghur pa'aliyetchi we yazghuchi abduweli ayup ependi bu munasiwet bilen ziyaritimizni qobul qildi. U, derrén baylérning Uyghur qirghinchiliqini pakitlar arqiliq dunya jama'etchilikige we ilmiy sahege anglitishta eng salahiyetlik tetqiqatchi ikenlikini, uning Uyghur qirghinchiliqini chüshinishtiki bilimi we métotining özgichilikke ige ikenlikini tekitlep ötti.

2017-Yilining bashliridin étibaren xitayning Uyghur rayonidiki irqiy qirghinchiliqning perdisi resmiy échilghan buyan, Uyghur weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan tetqiqatchi derrén baylérning bir yürüsh ilmiy maqaliliri we “Lagérlarda” namliq kitabi Uyghur qirghinchiliqining ich yüzini xelq'ara jem'iyetke anglitishta muhim rol oynighan idi. Uning qelimi astida xitayning Uyghur rayonida élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetlirining bir qisim ichkiy tepsilatliri pakitliq we janliq shekilde körsitip bérilgen idi. Uning “Lagérlarda” namliq kitabining teywende neshir qilinishi, teywen we xongkong oqurmenlirinila emes, belki xitay chong quruqluqidiki xitay oqurmenlernimu Uyghur qirghinchiliqining mahiyitini chüshinishke yéqinlashturghan idi.

Derrén baylérning “Lagérlarda” namliq kitabining teywen neshri üchün mexsus kirish söz we tewsiye yazghan ikki neper Uyghur yazghuchining yazmilirini xitaychigha terjime qilghan amérikadiki siyasiy analizchi, dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin re'isi ilshat hesen ependimu mexsus ziyaritimizni qobul qildi. U derrén baylérning bu kitabining teywende neshr qilinishining ehmiyiti, bolupmu xitayche neshrige Uyghur yazghuchilirining mexsus kirish söz yazghanliqining ehmiyiti heqqide öz qarashlirini bayan qilip ötti.

Melumki, derrén baylérning “Lagérlarda” namliq bu kitabida kommunist xitay da'irilirining 2017-yilidin buyan Uyghur rayonida élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqini lagérlardin hayat qutulup chet ellerge chiqalighan bir qisim lagér shahitlirining aghzakiy bayanliridin intayin janliq hem pakitliq shekilde yorutup bérilgen. Mezkur kitabning aptori derrén baylér, bu kitabining xitaychigha terjime qilinip, teywende neshr qilinish munasiwiti bilen mexsus ziyaritimizni qobul qildi. U mundaq dédi: “Bu kitabning xitayche terjime nusxisigha bir qisim yéngi mezmunlar kirgüzüldi. Men mezkur kitabta Uyghur rayonida yüz bergen weqelerning xitayning mustemlikichilik siyasitige munasiwetlik ikenlikini otturigha qoyush arqiliq, bularning xongkong we teywen'ge qandaq signal béridighanliqini, hemde xitay da'irilirining Uyghur rayonini özining qanunluq mustemlikisige aylandurush üchün némilerni qiliwatqanliqidin ibaret bu tarixiy arqa körünüshni yorutup bérishke tirishtim. Uningdin bashqa, bu kitabning xitayche nusxisigha teywenlik zhurnalist bilen bu kitabning teywende neshr qilinishining ehmiyiti, tesiri we teywenlik siyasiyonlargha béridighan signali toghrisidiki qarashlirimni otturigha qoyghan bir tepsiliy söhbetni kirgüzduq.”

Derrén baylér ziyaritimiz dawamida bizning “Sizche, ‛lagérlarda‚ namliq bu kitabingizni teywende neshr qilishning sewebi, teywen oqurmenlirige ‛Uyghur rayonining tünügüni xongkungning bügüni, teywenning etisidur” dégen agahlandurush signalini bérish üchünmu?” dégen so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi: “Bu kitab xongkong we teywendiki oqurmenler üchünla emes, belki xitay chong quruqluqidiki oqurmenlergimu Uyghur weziyitini delil-pakitlar arqiliq chüshendürüsh meqsitide teywende neshir qilindi, dep oylaymen. Men bu kitabimda ulargha Uyghur rayonida qurulghan yoqiri téxnikiliq teqip sistémisining xongkong we teywendimu qurulush éhtimalliqining barliqini tekitlep öttüm. Shunisi éniki, xongkong bilen teywenning siyasiy-qanun, jughrapiyelik orun, étnik qurulma we bashqa jehetlerde Uyghur rayoni bilen nurghun perqliq terepliri mewjut. Shunga, yene bir nuqtidin élip éytqanda, men xitayning Uyghur rayonida yürgüziwatqan basturush siyasitini xongkong bilen teywende emelge ashuralmaydighanliqigha shinimen!”

Aldinqi yili xitayning fransiyede turushluq bash elchisi lu shayé fransiye muxbirlirining ziyaritini qobul qilghanda, xitayning Uyghur rayonida yürgüziwatqan “Qayta terbiyelesh” namidiki jaza lagérliri siyasitini kelgüside teywenliklergimu sinaq qilish éhtimalliqi heqqide signal bergen idi. Uning bu sözliri eyni waqitta xelq'arada zor ghulghulilargha seweb bolghan idi. Derrén baylérning bu kitabining teywende neshir qilin'ghan yéngi nusxasidimu “Uyghur rayonining tünügüni xongkungning bügüni, teywenning etisidur” namliq tehrirat ilawisi alahide tewsiye maqalisi süpitide orun alghan.

Igilishimizche, mezkur kitabning aptori derrén baylér bu yil iyun éyida teklip boyiche teywen'ge bérip, teywen oqurmenliri üchün ötküzilidighan imzaliq kitab tarqitish pa'aliyitige qatnishidiken.