“NBC” we “FOX” qanallirida Uyghur élidiki lagérlarning mahiyiti ashkarilandi

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, xitay hökümitining Uyghur élida yürgüziwatqan qattiq qolluq siyasetliri we bolupmu uning 2 milyon etrapida Uyghur qatarliq yerlik milletlerni “Qayta terbiye merkizi” namidiki lagérlargha qamap, ulargha ménge yuyush herikiti élip bériwatqanliqi amérika hökümiti we shundaqla amérikadiki herqaysi metbu'atlarning küchlük diqqitige ériship kelmekte.

Yéqindin buyan amérikadiki herqaysi téliwiziyelerning xewer programmiliri we yaki bashqa söhbet programmilirida Uyghurlar mesilisi alahide tilgha élinidighan, muzakire qilinidighan boldi. Bolupmu Uyghurlar mesilisining adette kishiler eng köp téliwiziye körüdighan “Altun waqit” lardiki muhim programmilarda bériliwatqanliqi alahide eskertishke erziydu.

4- Öktebir küni amérikadiki körülüsh nisbiti yuqiri qanallardin bolghan n b s “NBC” qanilining ”bügün“ Namliq etigenlik xewer programmisida “Xitaydiki yighiwélish lagérliri ichide” mawzusida mexsus Uyghur mesilisi tonushturuldi. Bu programma üchün qanalning muxbiri kiyir simons türkiyede shundaqla xoten we qeshqerde ziyarette bolghan. U gerche hökümet teripidin “Terbiyelesh merkizi” dep aldin teyyarlap qoyulghan orunlarni ziyaret qilghan bolsimu, emma u yerdiki hökümet kadirliridin halqiliq so'allarni sorighan.

Uning programmisi aldi bilen eng kichik oghli bilen türkiyede yashaydighan abdulxeber rejepning hékayisi bilen bashlaydu. Abdulxeber rejepning ayali aygül abdulla yurtida qalghan 4 oghlini qayturup kélish üchün 3 yil awal Uyghur élige qaytqan péti qaytip kélelmigen. U 2017- yili 5- ayda tutqun qilin'ghan. Abdulxeber rejep kéyin ayalining 9 yilliq késilgenlikini anglighan. Muxbir Uyghur élida bir milyondin oshuq Uyghurning hazir lagérlarda tutup turuluwatqanliqini bayan qilghandin kéyin Uyghur élidiki ziyariti üstide toxtilidu. U bu ziyaritide qeshqerdiki bir atalmish “Qayta terbiye merkizi” din biride ziyarette bolghan bolup, u bu yerde xitay tili öginiwatqan Uyghur tutqunlardin biridin néme üchün bu yerdilikini sorighan. U Uyghur yash özining “Qanunsiz diniy tebligh” üchün bu yerge solan'ghanliqini éytqan.

U xotenning qaraqash nahiyesidiki yene bir “Qayta terbiyelesh merkizi” ni ziyaret qilghan. Hökümet kadirliri bu merkezlerde uninggha aq xalatlar bilen baqmichiliq qilishni öginiwatqan bir sinip oqughuchilirini we bala béqishni, yögek yögeshni öginiwatqan bir sinip ayalni körgen. Muxbirning bayan qilishiche, uning ichidiki ayallardin biri “Dini radikalliq bilen yuqumlan'ghan” dégen seweb bilen bu yerge solan'ghan bolup, bu ayalning éri téxi yéqinda tügep ketken we bu ayal 4 yashliq balisidin ayriwétilip, bu orun'gha “Terbiyelesh” ke solap qoyulghan iken. Muxbir shu yerdiki xitay hökümet kadiridin “Silerning éri téxi yéngila ölüp ketken bir anini 4 yashliq balidin ayrip terbiyelimekchi bolushunglar zalimliq emesmu?” dep sorighan. Bu xitay kadir bolsa uninggha jawaben: “U hepte axirida öyige qaytip köreleydu” dep jawap bergen. Muxbir yene “Uning éri tügep ketken we bu bala apisini heptide aran bir qétim köreleydu. Siz buni normal dep qaramsiz?” dep soraydu. Xitay kadir jawaben: “Hemmimizning balilirimizdin ayrilidighan waqitliri bolidu, ata - ana dégen balini séghinidighan gep” dégendek jawaplarni bergen. Biraq u axirida eger shundaq qilmighanda bu ayalning balisini ashqun idiyesi bilen zeherleydighanliqini we bu balining “Térrorchi” bolup chong bolidighanliqini éytqan. Muxbir bu gepni qattiq heyranliq ichide bayan qilidu.

Muxbir programmisida yene amérika kéngesh palata ezasi marko rubiyoni ziyaret qilghan. U sénator marko rubiyogha Uyghur élidiki atalmish “Qayta terbiye merkezliri” de tartilghan söretlerni körsitip turup, “Siz xitay hökümiti bizge körsetken bu orunlarning heqiqeten emeliyetni eks ettüridighanliqigha ishinemisz?” dep sorighan. Marko rubiyo buninggha jawaben “Elwette ishenmeymen. Xitay hökümiti rayonni yüz pirsent qamal qilghan. Ular sizge kim bilen körüshishingiz, u kishining némini dep, némini dimeydighanliqi, sizge némini körsitish, némini körsetmeslik qatarliqlarning hemmisini kontrol qilidu,” dep jawap béridu.

Muxbir etigenlik programmining axirida özining yuqiriqi bu ziyariti heqqide toxtilip, “Xitay hökumiti zor derijide küchiyiwatqan bir shara'itta uning öz puqralirigha qiliwatqan mu'amilisi choqum diqqet qozghishi kérek. Amérikaliqlarning bu mesilige köngül bölüshi zörür. Biz xitayning bu ishni jimjit halda yürgüzüshige yol qoymasliqimiz, uni bu mesile heqqide dawamliq qéyin so'allar bilen soraqqa tartip turushimiz kérek,” dep tekitlidi.

Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining re'isi, adowkat nuriy türkel ependining qarishiche, xitay hökümiti yéqindin buyan öz teshwiqatlirini qanat yaydurush üchün bir qisim kishilerning atalmish “Qayta terbiye merkizi” lirini ziyaret qilishigha ishik échip bergen bolsimu, emma bu ziyaretke barghanlarning emeliyetni körüshi we téximu köp kishilerge yetküzüshi üchün yol échip bermektiken.

Bulardin bashqa yene amérikadiki dangliq téléwiziye qanalliridin FOX téléwiziyesining tonulghan riyasetchisi mariya xanimning etigenlik mexsus programmisidimu Uyghur mesilisi tonushturuldi. Mezkur programmigha adowkat nuriy türkel ependi biwaste teklip qilinip, uningdin Uyghur élidiki weziyet soralghan. Programmida nuriy türkel ependi 2016- yilidin buyan Uyghur élida körülüwatqan derijidin tashqiri éghir weziyet heqqide melumat bergen. U bu orunlarning “Yighiwélish lagéri” ikenlikini, Uyghurlarning bu orunlarda peqetla milliy we dini kimliki seweblik yighiwélin'ghanliqini eskertip ötken. Mezkur programmida yene amérika tashqiy ishlar ministiri mayk pompéyoning mariya xanimning Uyghurlar heqqidiki so'allirigha bergen jawabi qisturulghan bolup, tashqiy ishlar ministirimu sözide xitay hökümiti bu orunlarni “Terbiyelesh merkizi” dep atisimu, emma héchkimning bu orunlarni ixtiyariy ziyaret qilishigha yol qoymaydighanliqini eskertken. Programmida yene amérika prézidénti trampning ötken hepte nyu-yorkta chaqirilghan “Dini erkinlikni qoghdash” yighinida öz hökümitining dini erkinlikni eng muhim tashqiy siyastining biri qilidighanliqi heqqide sözimu qisturulghan.

Nuriy türkel ependining radiyomizgha bildürüshiche, Uyghur mesilisi hazir dunyaning herqaysi jayliridiki bir qatar muhim programmilarda orun alghan bolup, mariya xanimning programmisimu amérikaning tijaret sahesige xitab qilidighan muhim bir programma iken. U buni keng ammigha xitab qilishtiki ijabiy bir burulush, dep körsetti.