Xitaydin qoghlap chiqirilghan yutiyubir metéyü tay (laowhy86) bilen söhbet

Muxbirimiz nur'iman
2021.03.15
Xitaydin qoghlap chiqirilghan yutiyubir metéyü tay (laowhy86) bilen söhbet Metéyü tay özining yutub qanili laowhy86 da xitayda turghan on nechche yil jeryanida ishligen höjjetlik filimliri bilen tonulghan.
Social Media

Metéyü tay (Matthew Tye) yaki tordashlargha tonushluq bolghinidek C-Milk, özining yutub qanili laowhy86 da xitayda turghan on nechche yil jeryanida ishligen “Jenubiy xitayni boysundurush” we uning dawami “Shimaliy xitayni boysundurush” qatarliq höjjetlik filimliri bilen tonulghan. Uning her bir widiyosi torda nechche milyon qétim körülgen.

2018-Yilliri uning ichkiy mongghuliyede ishligen “Shimaliy xitayni boysundurush” namliq höjjetlik filimi laowhy86 namidiki yutub qanilida tarqitilghandin kéyin, yerlik hökümetning terep-tereptin özini izdewatqanliqi heqqide uchur tapshuruwalghan we xongkong arqiliq xitaydin qéchip chiqqan.

U bu yilning béshida “Xitayning ‛qayta terbiyelesh lagérliri‚ toghrisidiki heqiqet” namliq widiyosi arqiliq xitayning “Qayta terbiyelesh lagérliri” namida milyonlighan Uyghurlarni lagérlargha solighanliqi we ulargha yürgüzüwatqan éghir basturush siyasiti heqqide mexsus programma ishligen. Körürmenliridin kelgen inkaslargha bina'en ötken hepte yene “Xitayning qorqunchluq mejburiy iqrar qildurush xaraktérlik yutub qanili” namliq programmisi arqiliq xitayning dunyagha “Uyghurlar xushal”, “Ular pompéyo qatarliqlarning özining bextlik turmushigha arilishishini xalimaydu” dégendek namlarda qiliwatqan teshwiqatlirining arqa körünüshini nahayiti inchikilik bilen analiz qilghan.

Biz bu heqte radiyo anglighuchilirimizgha téximu tepsiliy melumat bérish üchün metéyü tay, yeni tordashlargha tonushluq bolghan law way ependi bilen söhbet ötküzduq.

Muxbir: siz aldinqi heptilik programmingizda xitayning mexsus Uyghurlarni sözlitish arqiliq ishligen teshwiq widiyolirini analiz qilipsiz, qandaq bolup bu témini tallap qaldingiz?

Metéyü: xitay kompartiyesi Uyghurlarning öylirigiche bérip ularni amérika hökümitining, mayk pompéyoning xata qilghanliqi, ularning yaxshi yashawatqanliqi heqqide sözletken we bularni yutubqa qoyghan. Widiyogha qarisila ularning teb'iy emes, belki mejburiy sözlitilgenliki chiqip turidu. Men mushu mejburlash xaraktérlik teshwiqatni yorutush üchün bu programmini ishlidim. Bu programmida yene némishqa xitay hökümitining özining “Toghra”, gherbning “Xata” ikenlikini ispatlashqa bunche kücheydighanliqni chüshendürüshke tirishtim.

Muxbir: siz bir nechche ay burun xitayning milyonlighan Uyghurlarni solighan jaza lagérliri heqqide nahayiti tepsiliy bir programma ishleptikensiz, bu témigha némishqa qiziqip qaldingiz, yaki siz bu jaza lagérliri heqqidiki xewerlerge bashtin diqqet qilip kéliwatqanmidingiz?

Metéyü: men bashta diqqet qilghan bolghan bolsammu, u heqte mexsus programma ishlimigen. Chünki men Uyghur rayonigha bérip baqmighan. Emma yéqindin buyan xitay hökümitining rayondiki basturushining barghanséri éghirlishiwatqanliqini hés qildim. Bashqa normal kishilerge qarighanda xitayni chüshinidighan biri bolush süpitim bilen küchümning yétishiche xitay kompartiyesining bu jeryandiki siyasetlirini chüshendürüshke tirishtim. Tekshürgenséri Uyghurlar duch kéliwatqan weziyet heqqide téximu köp melumatlargha érishtim. Kallamdiki xitayning kontrol qilish sistémisi heqqidiki so'allargha birdin-birdin jawab tapqandek boldum. Ularning némishqa ashundaq qattiq kontrol qiliwatqanliqi we qandaq kontrol qiliwatqanliqini chüshendim. Arslan hidayetke oxshash Uyghur pa'aliyetchiler bilen söhbetlishish we bashqa menbelerdin tekshürüsh arqiliq Uyghur rayonidin biwasite uchur élish nahayiti qiyinliqini hés qildim, shuning bilen bu téma méning téximu qiziqishimni qozghidi.

Muxbir: qanilingizda asasen xitayning tetür teshwiqatlirining mahiyitini ashkarilash, ularning diplomatik siyasiti we xitayda ishlarning qandaq shekilde boludighanliqi toghrisida pirogrammilarni shleydikensz, sizningche, némishqa gherb dunyasidiki kishiler xitayning “Yumshaq küchi” ning tesirini tonup yételmidi?

Metéyü: eslide méning qanilim peqet “Men yaxshi, xitay qiziqarliq bir yer” dégen mezmundiki programma idi. Lékin xitay hökümitining heqiqiy yüzini körüshke bashlighandin kéyin, wijdani bar kishilerge oxshash méningmu köz qarishim özgirishke bashlidi. Xitay uzaqtin qarighanda nahayiti sirliq, özgiche bilinidu. Chüshinish qiyindek tesir béridu. Shunga nurghun kishiler xitayda néme ishlarning boluwatqanliqini chüshinish üchün resmiy küch serp qilmaydu. Yene bir seweb bolsa, xitaylarning bezi ‛yumshaq küch‚ teshwiqati heqiqeten qayil qilarliq. Men ularning tashqiy dunyani qayil qilalishidiki sewebni tépip chiqishqa tirishtim, diqqet qilsam, normal ijtima'iy taratqu wasitilirini ishlitidighan gherblikler bezi teshwiqatlarni külüp ötküzüwetsimu, yenila jiqlirini köridiken. “Yalghan yerliri bolsimu, hemmisi yalghan emestu,” dep qaraydiken. Xitayda axbarat qanalliri birdek kompartiyening “Éghizi” din xewer tarqitidu. Lékin gherblikler buni chüshenmeydu. Ular xitayni yiraqtiki sirliq, özgiche dölet dep qarighachqa, “Ularning özgiche siyasiti bar,” depla chüshindu. Ular xitayning “Yumshaq küch” ining esli meqsitini bilmeydu, shunga “Hey toxta, bu bir teshwiqat” déyelmeydu, xitayning teshwiqatini qandaq ayrishni bilmeydu, men mushu mesilini hel qilishqa tirishiwatimen.

Muxbir: Uyghurlarning nöwettiki ehwalini közde tutqanda, siz bir sirttin közetküchi bolush süpitingiz bilen ulargha néme qilishni tewsiye qilisiz?

Metéyü: rastini éytqanda, özüm uchratqan ehwallargha asasen “Irqiy qirghinchiliq”, “Basturush”, “Milyonlighan kishi” dégen sözler heqiqeten qorqunchluq. Lékin insanning tebi'iti boyiche éytqanda, kishining shexsiy hékayisi bekrek tesir qilidu. Shunga bir yaki ikki kishining we yaki bir a'ilining tepsiliy ehwalini anglatqanda kishining bekrek diqqitini qozghaydu. Méning qanilimdimu chong-chong xewer témilirini emes, belki kishilerning béshigha kelgen resmiy hékayilerdin yolgha chiqip turup, kishilerning könglini we pikirini utushqa tirishtuq. Shundaq bolghanda, gherbte yashawatqanlar hergizmu, “Men bérip baqmighan, bilmeydighan yerdiki ishlarken” déyelmeydu. Elwette, bundaq shexsi uchurlar bilen teminleydighan xitaydin qéchip chiqqan Uyghurlar nahayiti az. Chünki xitay pütünley kontrolluq astidiki bir dölet. Qisqisi, éytqinimdek kishilerning qollishini qolgha keltürüsh üchün shexsining hékayisi bek muhim. “Milyonlighan Uyghur jaza lagérlirida” dégen xewer témisini oqush elwette kishini chöchütidu, lékin bir shexsning hayatigha bérip taqalmighuche kishiler bu témini nahayiti asanla oqup ötüp kétishidu.

Muxbir: axirida anglighuchilirimizgha deydighan yene bashqa sözliringiz barmu?

Metéyü: men qiliwatqan ishimning xitay kompartiyesining dunyagha körsitiwatqan tesiri heqqide kishilerning diqqitini tartishni ümid qilimen. Xitayning yer shari xaraktérlik pilani boyiche ular yéterlik iqtisad we küchni qoligha alghandin kéyin hergizmu xitayning chégrasi ichide toxtap qalmaydu. Ular aliburun xelq'araliq teshkilatlargha singip kirishke bashlidi. Biz xitaylarning özi bilen oxshash bolmighan, özi bilen barawer dep qarimighan Uyghurlargha qandaq mu'amile qilghanliqini körduq. Xitay hökümiti bashqa hökümetlerge oxshash siyasetni “Merdlik bilen oynaydighan” hökümet emes. Kompartiye tarixtin buyan xelq'ara qanun-nizamlargha emel qilghan emes. Eger xitayda yéterlik küch bolup dunya sehnisige chiqip qalsa, némilerning yüz béridighanliqini xongkong we Uyghur mesilisini sinaq süpitide tehlil qilip baqsaq bolidu. Bu méning dunyagha bolghan agahlandurushum.

Muxbir: waqit chiqirip programmimizgha qatniship berginingizge rehmet.

Metéyü: sizgimu rehmet.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.