Катрина ләнтос ханим: “диний-етиқад дәпсәндичиликидә хитайни биринчи орунға тизиш керәк”

Америка пайтәхти вашингтон шәһиридә 13-июлдин 15-июлғичә “2021-йиллиқ хәлқара диний әркинлик мунбири” өткүзүлгән иди. Мәзкур мунбәргә қатнашқан дөләт әрбаблири, диний вә сиясий рәһбәрләр диний-етиқад әркинликиниң инсанниң әң негизлик һоқуқи икәнликини вә бу һоқуқниң дәхли тәрузгә учришини һәргизму қобул қилғили болмайдиғанлиқини қайта-қайта тәкитләшти.

14-Июл күни чүштин кейин өткүзүлгән муназирә қисмида мәзкур мунбәрниң мәсуллиридин сам бровнбәк әпәнди билән катрина ләнтос ханим дунядики диний әркинлик мәсилилири һәққидә йиғин риясәтчисиниң суаллириға җавап бәргән. Сам бровнбәк әпәнди вә катрина ләнтос ханимниң хитай өткүзүватқан инсанийәткә қарши җинайәтләргә дуняниң қаттиқ инкас билдүрмәсликини әйиблиши, йиғин қатнашқучилириниң алқишиға еришкән.

Сам бровнбәк әпәнди дунядики диний-итиқади сәвәблик келип чиқиватқан уруш вә зулумлар һәққидә тохтилип мундақ дегән: “әгәр диний-етиқад мәсилиси мувапиқ бир тәрәп қилинса, дунядики мәдәнийәтләр тоқунушини азайтқили болиду. Әгәр мувапиқ бир тәрәп қилинмиса вә яки һеч көңүл бөлүнмисә, мәдәнийәтләр арисидики тоқунуш улғийип маңиду. Демәкчи болғиним, һәрқандақ бир мәдәнийәт мәлум бир дин асасиға қурулиду. Әгәр бир диний топлуқ йәнә бир аз санлиқ диний топлуқни яқтурмиғанлиқи сәвәбидин уларға зулум қилғанда, әгәрдә биз ашу аз санлиқ диний топлуқни қоғдиялмисақ, у чағда ‛ирқий қирғинчилиқ‚ ниңму алдини алалмаймиз. Қарап бақсаңлар, йеқин тарихимизда йүз бәргән ‛ирқий қирғинчилиқ‚ асасән аз санлиқ диний топлуқларға елип бериливатиду. Мәсилән, йәһудийлар, йәзидилар вә уйғурлар. Һәммиси азсанлиқ диний топлуқлар.”

Сам бровнбәк әпәнди йәнә диний-етиқад мәсилисиниң һәр қандақ партийә ортақ көңүл бөлүшкә тегишлик хәлқаралиқ муһим нуқта икәнликни оттуриға қойған. У бу мәсилигә тар даиридә қараш кәң даирилик әндишиләргә йол ачидиғанлиқини әскәртип, хитайниң уйғур мусулманлириға қилған муамилиси дуняниң ортақ әндишиси болуши керәкликини тәкитлигән.

Катрина ләнтос ханим риясәтчиниң дунядики диний-етиқад әркинликини дәпсәндә қиливатқан дөләтләр һәққидики суалиға җаваб берип, дуняниң һәр қайси җайлирида диний-етиқад әркинлики охшимиған дәриҗидә дәпсәндичиликкә учраватқанлиқни әскәрткән. У йәнә мундақ дегән: “мән бу тизимликтә хитайни әң алдиға тизимән. Чүнки уйғурларға немә ишларниң болуватқанлиқини һәммимиз билимиз. Уларниң тибәт буддистлириға қилғанлирини билимиз. Хитайниң йүргүзүватқан бастурушлирини санап кәлсәк бәк җиқ. Буниң сәвәби хитайниң күчийишидур. Растини ейтқанда, дуняниң хитайниң қилмишлириға қарши туруштин еһтият қилиши, хитайниң хорикини техиму чоңайтивәтти. Мениң сәмимий пикирим шуки, хитайниң кәң көләмлик йүргүзүватқан кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә қарши турушимиз керәк. Хитайни бу тизимликтә биринчи орунға тизиш керәк.”

У йәнә мундақ дегән: “‛қиямәт күни‚ дә бизни бир-биримиздин айрийдиғини бизниң адаләтсизликләргә қарши қанчилик күчигәнликимиз болиду. Мәсилән, хитай йүргүзүватқан адаләтсизликләргә қарши позитсийәмиз, бизниң қиммәт қаришимиз вә етиқадимиз бизниң қиммитимизни бәлгиләйду. Тарихтики өзини ‛тәңдашсиз‚ саниған барлиқ ‛күч‚ ләрниң ақиветигә қарап бақайли. Мән хитайни дуня пәрәз қилғандәк унчә ‛күчлүк‚ дәп қаримаймән. Һәрқандақ бир һакиммутләқ түзүмдики рәзил диктатор һакимийәт күчлүк көрүнгән билән әмәлийәттә наһайити аҗиз.”

Мәзкур мунбәргә юқириқи муназирә йиғинидин кейин ташқий ишлар министири антоний блинкен екран арқилиқ қатнашқан болуп, у мундақ дегән: “диний-етиқад әркинлики дәл кишилик һоқуқтур. У инсан болушимизни мәнигә игә қилиду. Йәни әркин пикир қилиш, инсаний ғоруримиз билән яшаш, роһийитимиз халиған динға ешиниш вә етиқадимизни өзгәртиш әркинлики вә буларни ашкара вә яки йошурун ипадиләш әркинлики қатарлиқлар һаятимизни мәнилик қилиду. Дөлитимиз һәр бир инсанниң өзлири таллиған диниға етиқад қилиш әркинликини қоғдашқа вәдә қилған. Америка һөкүмити мәзкур мунбәргә қатнашқан һәр бириңларни қоллайду вә диний-етиқад әркинликини қоғдашта башчилиқ қилишта чиң туриду.”

Дуня уйғур қурултийи бу мунбәр өткүзүлгән меһманханида уйғурларниң нөвәттики әһвалини тонуштуруш үчүн мәхсус кечик көргәзмә райони тәсис қилған. Д у қ рәиси долқун әйса әпәнди бу һәқтә зияритимизни қобул қилип, мәзкур мунбәр вә бу мунбәрниң уйғурлар мәсилисини аңлитиштики муһим әһмийити һәққидә тохталди. У мундақ деди: “мушундақ чоң бир мунбәрдә уйғур мәсилисиниң алаһидә орунға қоюлуши техиму көплигән һөкүмәтләрниң, диний вә сиясий рәһбәрләрниң уйғур мәсилисигә көңүл бөлүшни қолға кәлтүрүштә наһайити муһим рол ойнайду.”