Xitay litwaning yawropa ittipaqigha eza döletlerge ülge bolup qélishidin ensirimektiken

Mantas adoménas: “Litwaning xitaygha qaratqan siyasitining özgirishige xitayning Uyghurlar üstidin élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqi we xongkong mesilisi seweb boldi”.

Litwa hökümiti teywenning litwada “Teywen” dégen nam bilen wakaletxana qurushigha ijazet bergenlikini jakarlighandin kéyin, xitay hökümiti qattiq naraziliq bildürüp, 10-awghust litwadiki bash elchisini qayturup kétidighanliqini jakarlighan we litwaningmu xitaydiki bash elchisini qayturup kétishini telep qilghan idi. Ikki terep otturisidiki bu diplomatik sürkülüsh hazir gherb metbu'atlirida “3 Milyonluq nopusqa ige kichik litwaning 1 milyardtin artuq nopusqa ige chong xitaygha qarshi herikiti” süpitide zor ghulghulilargha seweb bolmaqta.

11-Awghust “Erkinlik géziti” élan qilghan “Xongkongni we Uyghurlarni qollash: litwaning mu'awin tashqiy ishlar ministéri xitaygha qarita pozitsiyesining özgirishige seweb bolghan halqiliq amillarni ashkarilidi” namliq xewiride bayan qilinishiche, litwa bilen xitayning diplomatik munasiwiti kiriziske yüzlen'gendin kéyin, litwaning mu'awin tashqiy ishlar ministéri mantas adoménas tönügün muxbirlarning ziyaritini qobul qilip, ikki dölet otturisidiki munasiwetning buzulushigha seweb bolghan asasliq amillarni tilgha élip ötken. Bu amillarning eng muhimi xitayning Uyghurlar üstidin yürgüziwatqan irqiy qirghinchiliqi we ikki yil ilgiri yüz bergen xongkongdiki “Tutqunlarni qayturup bérish qanuni” gha qarshi heriketning basturulishi bolghan. Mantas adoménas bu heqte mundaq dégen: “Litwaning xitaygha qarita pozitsiyesining özgirishi bundin ikki yil ilgiri yüz bergen xongkongdiki ‛tutqunlarni qayturup bérish‚ ke qarshi heriketke we xitayning Uyghurlar üstidin élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqigha baghliq. Litwa bir kichik dölet, qanun'gha we démokratiyege tayan'ghandila, andin u mewjud bolup turalaydu”.

Mantas adoménasning bildürishiche, bundin ikki yil ilgiri xongkongda “Tutqunlarni qayturup bérish” ke qarshi heriket yüz bergende, bir qisim litwaliq kishiler wilniyusta xongkongluqlarni qollap namayish qilghan. Shu küni xitayning litwadiki elchixanisining küshkürtüshi bilen litwada yashaydighan bir bölük xitaylarmu kochigha chiqip, xongkongluqlarni qollap namayish qilghuchilargha qarshi namayish qilghan. Bu hadise litwa xelqini heyran qaldurghan we ularning ghezipini qozghighan hemde litwa hökümitining xitaygha bolghan sezgürlikini ashurghan. Litwa hökümiti xitayning litwadiki tesirige shuningdin bashlap diqqet qilghan, litwa jem'iyitidimu xitaygha qarshi keypiyat birdinla yuqiri kötürülüshke bashlighan. Arqidinla Uyghurlar uchrawatqan “Irqiy qirghinchiliq” mesilisi otturigha chiqip, litwada jiddiy téma haligha kelgen.

Xewerde bayan qilinishiche, 2019-yili litwada yéngi hökümet textke chiqqandin kéyinla, xitay siyasitini islah qilishqa kirishken. Hökümet tunji bolup bu yil 4-ayda xitay hökümiti yawropani parchilash meqsitide 2012-yili qurup chiqqan 17+1 ittipaqidin chékinip chiqishni qarar qilghan hemde ottura hem sherqiy yawropa döletliridin bu ittipaqtin birlikte ayrilishni telep qilghan. Uningdin kéyin 5-ayda “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilip, xitaydin uzaqlishidighanliqi we amérika, en'giliye qatarliq démokratik döletler bilen bir septe turup, gherb qimmet qarishini qoghdaydighanliqining roshen ipadisini körsetken, shundaqla yawropa ittipaqigha eza döletlerge qarita öz'ara birlikni kücheytip, xitaygha ortaq qarshi turushni ashkara teshebbus qilghan. Bu nöwet teywenni yölep, uning xelq'ara jem'iyettiki ornini tiklesh qedimini basqan.

Norwégiyediki Uyghur ziyaliysi bextiyar ömer ependining bildürüshiche, xitay bilen gherb démokratik döletliri otturisidiki munasiwet goya “Piliki tartilmighan bomba” gha oxshash bolup, qimmet qarashliridiki perqler seweblik ikki terep otturisidiki bu “Bomba” haman bir küni partlaydiken.

Xewerde tilgha élinishiche, litwa xitayning iqtisadiy küchini siyasiy bésim ornida qollinidighanliqini aldin oylashqan. Ular xitay bésimidin qutulush üchün, aldi bilen xitaygha yölinip qélishtin qutulushning zörürlikini chüshen'gen. Teywendin ibaret 1971-yilighiche b d t da xitay dölitining wekili bolup kelgen, hazir dunyada aran 10 din artuq dölet étirap qilidighan bu démokratik yétim döletni xelq'ara jem'iyetning qoynigha qayturup kélish qararigha kelgen. Teywen'ge wirusqa qarshi 20 ming quta waksina hediye qilip, xitayning téximu jénigha tegken.

Gérmaniyediki Uyghur ziyaliysi abdushükür ependi bu heqte toxtalghanda, nurghun döletler xitayning Uyghurlar üstidin yürgüziwatqan jinayetlirige süküt qilip turuwatqan bir zamanda litwaning dadil otturigha sekrep chiqip, xitaygha qarshi meydadini ipadileshke jür'et qilghanliqining zor bir tarixiy hadise ikenlikini, litwa jumhuriyitining bu jasaritidin Uyghur xelqining köp memnun bolghanliqini tilgha aldi.

Gérmaniyede neshirdin chiqidighan “Frankfurt mejmu'esi” géziti 10-awghust élan qilghan “Béyjingning qizil siziqidin qorqmasliq” namliq ziyaret xatirisida bayan qilinishiche, litwaning tashqiy ishlar ministéri gabriliyus landisbérgs 10-awghust roytérs agéntliqining ziyaritini qobul qilghanda, özlirining hazirqi yolida mezmut mangidighanliqini eskertip: “Litwa özining siyasitide ching turidu, chünki bu yalghuz litwaningla siyasiti emes, köpligen yawropa döletlirining siyasitidur,” dégen. U yene: “Biz xitayning özining qimmet qarishi bilen yawropagha qandaq tajawuz qiliwatqanliqini körüp turuptimiz,” dégenlerni tilgha alghan.

Eserde merkizi bérlindiki mérkato xitay tetqiqat inistitutining xitay ishliri mutexessisi kufi xanimning tili bilen ipade qilishiche, litwa yéqinqi bir-ikki aydin buyan yawropa ittipaqida xitaygha qarshi teshwiqatni “Shiddet bilen kücheytken”. Xitay hökümiti bolsa litwaning yawropadiki bashqa döletlerge ülge bolup qélishidin sarasimgha chüshken. Chünki, gollandiye, bélgiye, chéxiyege oxshash “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilghan döletlerning yéqin kelgüside litwa basqan qedemni bésish éhtimali küchlükken hemde bu peqet waqit mesilisila bolup hésablinidiken.