Lu'isa xanim: “Uyghurlar sherqiy türkistanliqtur”

Muxbirimiz nur'iman
2020.05.20
Louisa-Greve-nutuq-luisa.jpg Jorji washin'gton uniwérsitétida échilghan “Bügünki Uyghurlarda kimlik krizisi” yighinida “Dunya xristi'anlar ittipaqi” ning washin'gton shehiride turushluq xadimi lu'isa gréw xanim söz qilmaqta. 2018Yili 25-may, washin'gton.
RFA/Eziz

“Uyghurlar üchün toplan'ghan oqughuchilar” guruppisi uyushturghan “Uyghur kishilik hoquq heptiliki” tor muhakime yighinining “Xitaydiki Uyghurlarning tarixi körünüshi” témisi nahayiti zor qiziqish qozghidi.

Amérikaliq antropologiye tetqiqatchisi derrin baylér Uyghurlarning tarixi heqqide qisqiche toxtaldi. U xitay hökümitining Uyghurlarni xitaylashturush üchün ularni ottura asiya we türkiyediki türkiy xelqlerdin ayrish arqiliq öz medeniyitidin uzaqlashturush siyasitini yürgüzüwatqanliqini tekitlidi.

Rayin sam bu heqte téximu tepsiliy toxtilip, mundaq dédi: “‛Uyghur‚ dégen nam miladidin burunla qollinilghan, hazirqi Uyghurlar ashu qedimiy milletning dawami. Ular nahayiti küchlük milliy kimlikke ige. Tarixiy höjjetlerge qarighanda, xitay kompartiyisi bashta Uyghurlarning musteqilliqigha, toluq aptonomiyesige we milliy heq-hoquqigha hörmet qilishqa qoshulghan. Kéyinche xitay kommunist hökümiti Uyghur diyarini toluq kontrolluq astigha alghandin kéyin Uyghurlarni yenimu kontrol qilishqa, medeniyitini ajizlashturushqa we nöwette Uyghur kimlikini yoqitip, xitaylashturushqa urunmaqta.”

Yighin'gha qatnashqanlarning köpinchisi yashlar, bolupmu siyaset ilmi saheside oquwatqan uniwérsitét oqughuchiliri bolup, ular söz qilghuchilardin Uyghurlar bilen xitay hökümiti arisidiki yillardin béri dawam qéliwatqan, emma hel bolmaywatqan mesilining zadi néme ikenlikini qayta-qayta sorashti. Uyghur kishilik hoquq qurulushining tashqi alaqe ishlargha mes'ul mudiri lu'isa xanim bu so'algha Uyghurlargha wakaliten jawab bérishni xalaydighanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Uyghurlarning wetini xeritide ‛shinjang Uyghur aptonom rayoni‚ dep yéziqliq, emma siler Uyghurlardin ‛wetininglar qeyer?‚ dep sorisanglar, ular: ‛sherqiy türkistan‚ dep jawab béridu. Uyghurlarning wetini bolghan ‛sherqiy türkistan‚ dégen isimni köpinche kishiler musteqilliqni terghib qilidighan ‛siyasiy atalghu‚ dep qaraydu. Xitay hökümiti bu atalghuni ‛bölgünchilik‚ deydu. Lékin xitay hökümitining ziyankeshlikige uchrawatqan Uyghurlarning héssiyatigha hörmet qilghinimiz yaxshi. Héch bolmighanda in'glizchigha, gérmanchigha we bashqa tillargha ularning öz wetinini öz ana tilida atighini boyiche qollan'ghinimiz yaxshi.”

Lu'isa xanim yene Uyghur ismining in'glizche axbaratlarda “Uyghur” we “Uighur” dep ikki xil éliniwatqanliqini, Uyghur millitige hörmet qilip, milletning ismini toghra shekilde “Uyghur” dep qollinishni eskertti. U yene munularni qoshumche qildi: “Uyghurlar özini xitay kimliki bilen ipadileydighan ‛xitay musulmanliri‚ dégen atalghudin rahetsiz bolidu.

Elwette, ular xitay puqrasi, lékin puqraliq heq-hoquqi yoq. Uyghurlar xitay puqraliqidiki asasliq musulman xelq bolsimu, emma ular ‛xitay musulmanliri‚ emes. Shunga siyasiy sahedikilerning Uyghurlarning medeniyiti we kimlikini hörmet qilip ‛xitay musulmanliri” dégen bu atalghuni ishletmeslikinglarni tewsiye qilimen.”

Amérikadiki loyala uniwérsitétining Uyghur tarixi boyiche tetqiqatchisi rayin sam Uyghurlarning ming ylllardin béri musulman ikenlikini, ularning yéqinqi yillardiki “Térorizim” siyasiy atalghusigha xitay kompartiyesi teripidin qesten chétilghanliqini ilgiri sürdi. U mundaq dédi: “Amérika ‛térorizm‚ gha qarshi dunyawiy urush bashlighanda xitay buningdin Uyghurlani yenimu ilgirilep basturush we ulargha bolghan kontrolluqni kücheytishning bahanisi süpitide paydilandi. Ular: ‛biz islamiy esebiylikke qarshi turuwatimiz, ‚ dep özini heqliq körsitishke urunmaqta.”

Oxshimighan kesiplerde oquwatqan uniwérsitét oqughuchiliri yighinda söz qilghan mutexessislerdin xitaydin tarqalghan korona wirusi, yighiwélish lagérliri, mejburiy emgek, mejburiy tughut cheklesh qatarliq Uyghurlargha a'it nurghun so'allarni soridi. Axirida bir oqughuchining “Uyghurlar nechche on milyonluq az sanliq millet iken, xitay bilen küch jehette sélishturghili bolmaydu” dégen sözige qarita lu'isa xanim mundaq dep inkas qayturdi: “Uyghurlar özlirini ‛az sanliq‚ dep atashni yaqturmaydu. Chünki xitay dölitining nopusigha sélishturghanda Uyghurlar az sanliq körünidu. Uyghurlar xitayliq emes, ularning wetini qedimiy tarixqa ige sherqiy türkistandur, ular öz dölitide az sanliq emes.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.