Közetküchiler: “Xitayning yéngi imtihan tüzümi chong xitaychiliq siyasitini téximu namayan qildi”

Bu yil xitay ijad qilip qollinip kéliwatqan memliket boyiche bir tutash élip bérilidighan aliy mektep imtihan tüzümi ornitilghanliqigha 40 yil boldi.

Xitayda bu yilliq adettiki aliy mektep imtihani 6-ayning 7-küni xitay boyiche bir tutash bashlandi, bu yil xitay boyiche 9 milyon 400 ming, Uyghur éli boyiche 183mingdin artuq oqughuchi imtihan'gha qatnashqan. Bular xitayda “Aliy mekteplerning yéngi imtihan” layihisi yolgha qoyulghandin buyan, tunji türkümde aliy mektepke imtihan bergüchiler hésablinidu. 2017-Yilliq aliy mektep yéngi imtihan siyasetliride Uyghurlargha biwasite munasiwetlik bolghan ikki chong nuqta bolsa, qosh tilliq sinip oqughuchilirigha omumyüzlük nomur qoshup bérish siyasitining emeldin qélishi we xitay til-edebiyat imtihanigha xitay klassik shé'irliridin bashqa, maw zédung shé'irliri heqqidiki so'alning kirgüzülüshi boldi. Bu ikki chong özgirish, chet'el metbu'at we xitay közetküchiliride ghulghula qozghighan bir témigha aylandi.

Bu yil 1977-yili xitayda aliy mektep imtihani eslige keltürülgendin buyanqi eng chong özgertish kirgüzülgen “Yéngi imtihan” yilidur. Bu yil xitay boyiche 9 milyon 400 ming kishi. Uyghur aptonom rayoni boyiche 183 ming 700 adem aliy mektep imtihanigha qatnashqan bolup, ular “Aliy mekteplerning yéngi imtihan” layihisi yolgha qoyulghandin buyan, bu yil tunji türkümde aliy mektepke imtihan bergüchiler süpitide xitayning ma'arip tarixigha yézilidiken. Xitayning 2017-yilliq adettiki aliy ma'arip boyiche oqughuchi qobul qilish pilanigha qarighanda, bu yil memliket boyiche toluq kursqa 3 milyon 720 ming oqughuchi qobul qilish pilanlan'ghan.

Xitay dölet ishliri kabinéti 2014-yili 9-ayda “Imtihan arqiliq oqughuchi qobul qilish tüzümi islahatini chongqurlashturushni yolgha qoyush pikri” ni otturigha qoyup, xitay teweside, ijtima'iy pen we tebi'iy pen'ge ayrimasliq, bir yilda köp qétim imtihan élish, uniwérsal bahalash qatarliq yéngi tedbirlerni otturigha qoyghan bolup nöwette, Uyghur aptonom rayonini öz ichige alghan 31 ölke (aptonom rayon, biwasite qarashliq sheher)ning imtihan élip oqughuchi qobul qilish tüzümi islahatini yolgha qoyush layihisi tüzülüp ijra qilinishqa bashlighan. Da'iriler yéngi imtihan tüzümi en'eniwi toluq kurs türkümi nomur chékining buzup tashlinishi aliy mekteplerni birlikke kelgen munberge yüzlendürüp, puqrawi toluq kursluq mektepler we musteqil institutlarni tereqqiy qildurush we oqughuchilarni aliy mekteplerning “Derijisi” gila egiship méngish emes, belki muwapiq mektep we kesipni tallashqa yétekleshke paydiliq, dep körsetken.

Közetküchiler xitayda kishilerning teqdiri we istiqbali aliy mektep imtihanigha baghlan'ghan bir weziyette, imtihan tüzümidiki birer özgirish xitay jem'iyitide keng da'iride chongqur tesir peyda qilishi tebi'iy dep qaraydu. Jümlidin Uyghur rayonining oqughuchi qobul qilish imtihan tüzümi islahati layihisini nezerde tutqanda, ijra qilinish waqti we konkrét tallap imtihan béridighan dersler sel oxshimisimu, élinidighan imtihanda “Memliket boyiche bir xil imtihan qeghizi” bolushqa yüzlinip, bir tutash chiqirilghan imtihan so'ali ishlitilgen. Biraq yéngi imtihan siyasitining Uyghur rayonigha nisbeten chong tesirge ige ikki chong nuqta közge chéliqidu.

Buning birinchisi, xitayning az sanliq milletlerdin aliy mektepke oqughuchi qobul qilishtiki étibar siyasiti dep qarilip kelgen nomur qoshush siyasitining bikar qilinishi.

12-Aprél, aptonom rayonluq oqughuchi qobul ishxanisi rayonning 2017-yilliq “Adettiki aliy mekteplerge oqughuchi qobul qilish xizmiti belgilimisi” ni resmiy élan qilghan. Belgilime boyiche qosh tilliq sinip oqughuchilirigha omumyüzlük nomur qoshup bérish siyasiti emeldin qaldurulghan. Uningda esli xitay tilida imtihan béridighan, xitay tili boyiche oqughuchi qobul qilish pilanigha kirgüzülgen Uyghur, qazaq, mongghul, qirghiz, tajik qatarliq 11 az sanliq millet oqughuchilirigha ata-anisi ikkila terep az sanliq millet bolsa 50 nomur, bir terep az sanliq millet bolsa on nomur qoshup bérilidu dep belgilen'gen idi. Xitayning aliy mektep imtihanida nomur qoshush siyasiti heqqidiki belgilimiside “Az sanliq millet rayonlirining ma'arip sewiyisi ichkiri ölkilerningki bilen oxshimighanliqi, nurghun az sanliq millet rayonlirida asasiy ma'arip sewiyisi birqeder töwen,nachar bolghanliqi üchün az sanliq millet rayonidiki az sanliq millet oqughuchilirini aliy mekteplerde téximu köplep bilim élish pursitige ige qilish üchün belgiligen alahide siyaset we u “Milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni” qatarliq munasiwetlik belgilimilerge kirgüzülgen. Bu asasliqi yenila az sanliq millet oqughuchilirining barawer terbiye élish hoquqigha kapaletlik qilip, az sanliq millet ixtisas igilirini yétishtürüshni ilgiri sürüsh üchündur” dep izah bérilgen.

Gerche bu yildin bashlap qosh til sinip oqughuchilirigha omumyüzlük qoshup bérilidighan 50 nomur bikar qilin'ghanliqi élan qilin'ghan bolsimu, Uyghur aptonom rayon chiqarghan yerlik xaraktérlik nomur qoshup bérish belgilimiside yene “Inqilabiy qurbanlarning perzentliri (aptonom rayonluq xelq ishliri nazariti tekshürüp testiqlighan tizimlik asas qilinidu) ning aliy mektep imtihan netijisige 20 nomur qoshup arxip chiqirilidu” dégen madda kirgüzülgen.

Dölet milletler ishliri komitéti, ma'arip-pen-téxnika mehkimisi torida 2020-yiligha barghanda junggoche ma'aripidiki imtihan élip, oqughuchi qobul qilish tüzümi asasiy jehettin ornitilidu, islahat dolquni pat arida pütün memliketni qaplaydu. Shunga, aliy mektep imtihani islahati hergizmu ma'arip memuriy tarmaqliri, ma'arip sahesiningla ishi emes, her derijilik partkom we xelq hökümetlirining, hetta pütkül jem'iyetning chong ishi. Bu qétimqi aliy mektep imtihani islahati oqush pursitining teng-barawer bolushini téximu zor derijide ilgiri sürüsh, téximu keng da'iride adilliqni ishqa ashurush bahaniside aptonomiyilik jaylarning siyaset, qanunliri asasida ijra qilip kéliwatqan nomur qoshush siyasitini özgertken bolup, 2017-yilidin bashlap “Qosh til” sinipi oqughuchilirigha omumyüzlük étibar bilen nomur qoshup bérish siyasiti emeldin qaldurulidu. “Qosh til” sinipi oqughuchiliri bilen xenzu til-yéziqida imtihan bergenler, milliy til-yéziqta imtihan bergenler we mongghul til-yéziqida imtihan bergenlerge ayrim pilan yolgha qoyulidu, ayrim nomur chéki békitilip, ayrim arzu toldurulup, ayrim qobul qilinidighan barawer siyaset yolgha qoyulidu” dep körsitilgen.

Xitay hökümitining pilanida qosh til ma'arip siyasiti 2020-yiligha barghanda pütünley xitaychilashturup bolush idi, undaqta Uyghur aptonom rayonining ma'arip ehwali we sewiyisi hazirla, xitayda omumyüzlük ilgiri süridighan aliy mektep imtihani islahati méxanizmigha maslashqudek sewiyige yettimu? Uyghurlar imtihan islahatigha qandaq qaraydu?

Bu heqte, uzun yil Uyghur éli aliy ma'arip sépide xizmet qilghan kündüz'ay xénim pikir bayan qilip, xitayning yéngi imtihan siyasitini Uyghurlargha oxshash yolgha qoyushi aptonomiye siyasitining emeliy qimmitini yoqatqini, qosh til sinip oqughuchilirigha qoshup bérilidighan shertlik 50 nomurningmu yoq qilinishi ré'alliqni chiqish qilmighan adaletsizlik dep tenqid qildi.

Shixenze uniwérsitétining sabiq oqutquchisi, amérikidiki Uyghur pa'aliyetchi ilshat hesen ependi, “Xitayning az sanliq milletlerge bériwatqan bu imtiyazini bikar qilishi 1-din, bashqa milletlerning milliy kimlikini yoqitip, jungxu'a milletliri dégenni gewdilendürüshni resmiy yolgha qoyghanliqining ipadisi. 2-Din, xitaylashmisang istiqbaling, chiqish yolung yoq dégen signalni bériwatidu” dep körsetti.

Xitayning Uyghur siyasiti heqqidiki maqale we axbarat ziyaretliride “Qosh til ma'aripi” arqiliq Uyghurlarning tilini yoqitishni meqset qilghan xitay siyasitining Uyghurlarning mewjutluqigha nisbeten eng ejellik bir siyaset dep tenqid qilip kelgen, puqralar küchi teshkilatining qurghuchisi yang jyenli ependi buninggha qarita, “Xitay özini köp milletlik dölet deydu, xitayning her yilliq imtihan so'alidinla körüwélishqa boliduki, xitay imtihan so'alning hemmisi xitay tilini, xitayning medeniyitini, tarixini asas qilghan. Shuning özidinla assimilyatsiye siyasitini körüwalalaymiz. Uning üstige az sanliq milletlerge nomur qoshup étibar berdim deydu, buni beziler rasla étibar siyasiti dep qarishi mumkin, emeliyette nomur qoshqini bilen bu az sanliq milletler özining tilida oquptimu, özining medeniyitini tereqqiy qilduralaptimu? bulargha aliy mektepte purset yaritiliptimu? undaqta bu nomurni bikar qilghanda bu purset téximu yoq qilinidu” dédi.

Xitayning aliy mektepke kirish imtihanida nomur qoshup bérish siyasitini emeldin qaldurushi chet'el metbu'atliriningmu diqqitini qozghighan bolup, diplomat torida bu heqte 5-iyun “Shinjangdiki shübhilik étibar siyasiti” dégen témida maqale élan qilin'ghan, aptor adri'an zénz xitayning tibet we Uyghurlargha qaratqan milletler siyasitini tetqiq qilghuchi mutexessis bolup, u maqaliside, “Xitayda az sanliq milletlerning ma'arip sewiyisi köpinche xitaylardin xélila töwen bolghanliqtin, dölet aliy ma'aripni qobul qilish we ishqa orunlishishta barawerlikni ishqa ashurush üchün bir qatar étibar bérish siyasetlirini yolgha qoyghan. Qosh tilliq az sanliq millet oqughuchilirigha nomur qoshup bérishning emeldin qaldurulushi bilen, shinjang emeliyette alliburun ikkinchi ewlad milletler siyasiti telipining ikkinchi qedimini basti” dep baha bergen we xitay tilida oqughan az sanliq millet oqughuchilirining imtiyazining barghanséri éshiwatqanliqini aqsu, qeshqer, qizilsu, qumul qatarliq jaylardiki Uyghur tilida we xitay tilida imtihan bergen oqughuchilarning bir qanche yilliq nisbet perq jedwili arqiliq yorutqan bolup, uningda 2016-yiligha kelgende, xitayche imtihan bergen Uyghurlarning ehwali eng yaxshi bolup, nomur qoshup bérilgechke, otturiche nomuri éship xitaylarningkidin 6 nomur yuqiri bolghan. Gerche qeshqerning ehwali pütkül shinjanggha wekillik qilmisimu, lékin xitayche oqughan az sanliq milletlerning riqabet ewzellikining xitaylar we bashqa az sanliq milletlerdin éship kétiwatqanliqini eks ettürüp bergen.

Xitayche oqughanlar bilen az sanliq millet tilida oqughanlar arisida yochuq peyda boluwatqanliqini aliy mekteplerge qobul qilinish nisbitidiki perqning ottura hésab bilen %30 perqlinidighanliqidek ispat bilen körsetken. Maqalide ispat qilip körsitilgen yene bir misal, 2012-yilidin 2016-yilighiche bolghan ariliqta nopusining %92 i Uyghur bolghan qeshqerdin ibaret bir wilayette, Uyghur tilida imtihan bergen az sanliq milletlerning ishqa orunlishish nisbiti bir hesse töwenligen, yeni 30 din 16 ge chüshüp qalghan.

Shinjang xewerliride élan qilishiche 7-iyun élin'ghan, bu yilliq Uyghur aptonom rayonidiki memliket boyiche bir tutash aliy mektep til-edebiyat imtihani üchün gensu, chingxey, ichki mongghul, ningsha qatarliq 12 ölke we aptonom rayonni öz ichige alghan 2-xil imtihan so'al qeghizi tarqitilghan. So'al qeghizide, li bay, du fu, bay juyi, chuy yüen qatarliq 6 xitay klassik sha'irlirining shé'irliridin tallap jawab bérish kirgüzülgen. Uningda hetta oqughuchilar maw zédung shé'irlirinimu öz ichige alghan bu 6 xitay sha'irining shé'irdiki misra we kuplétlirini toluqlap yézish, merkizi idiyisini tehlil qilishqa oxshash qiyinliq derijisi yuqiri so'allarda sinalghanliqi, yer shari waqti gézitining 8-iyundiki xewiride qeyt qilin'ghan.

Bu heqtiki xewerge qarighanda, halbuki béyjing, tyenjin, shangxey qatarliq xitay ichki qismida tarqitilghan 1-xil imtihan so'alida oqughuchilardin yuqiriqilargha jawab bérish telep qilinmighan. Xitayning Uyghur rayonini öz ichige alghan 12 az sanliq millet nopusini asas qilghan jaylardiki imtihan so'aligha maw zédung heqqide so'allarning kirgüzülüshi közetküchilerde inkas qozghimaqta.

Yang jyenli ependi, “Xitayning Uyghur élidiki aliy mektep imtihan so'alimu xitayning shinjangni idare qilish muqimliq siyasitige maslashqanliqini körsitip béridu. Bu esli Uyghur élidiki milliy siyasetke we ma'arip siyasitigimu muwapiq bolmighan bir siyaset” dep körsetti.

Élshat hesen ependi bolsa, xitay hökümitining imtihan so'aligha maw zédung shé'irlirinimu kirgüzüshi bolsa, “Yéqinqi zamandiki xitay kommunistlirigha bolghan choqunushni eslige keltürüsh arqiliq, wasitilik halda xitay yéngi rehberlirige choqunush qulluq idiyisini singdürüshni meqset qilghan” dep mulahize qildi.