Алмутада уйғурлар латин йезиқиға көчүш мәсилисини муһакимә қилди

Ихтиярий мухбиримиз ойған
2017.10.20
Qazaqistan-Uyghurliri-Latin-Yeziqi.jpg Латин йәзиқиға көчүш мәсилиси муһакимә йиғинидин дин бир көрүнүш. 2017-Йил 19-октәбир, алмата, қазақистан.
RFA/Oyghan

19-Өктәбирдә алмутадики уйғур билим адәмлири қуддус ғоҗамяроф намидики дөләтлик уйғур музикилиқ комедийә тиятирида йиғилип, қазақистанниң латин йезиқиға көчүш мәсилисини муһакимә қилди.

Қазақистан язғучилар иттипақи йенидики уйғур әдәбияти кеңиши уюштурған мәзкур йиғинға алимлар, язғучилар, сәнәткарлар, мәтбуат-нәшрият вә җәмийәтләр вәкиллири шундақла муәллимләр қатнашти.

Йиғинни ачқан уйғур әдәбияти кеңишиниң башлиқи, язғучи вә драматорг әхмәтҗан һашири дөләт рәһбири нурсултан назарбайефниң “келәчәккә нишан: мәниви йеңилиниш” мақалисидә қазақ тилиниң латин һәрпигә өтүши тәшәббусиниң қазақистанлиқлар тәрипидин җиддий муһакимә қилиниватқанлиқини, дөләт тилиниң латин йезиқиға көчүши бойичә тәвсийә қилиниватқан лайиһиләрниң көплигән талаш-тартишлар туғдуруватқанлиқини, латин йезиқиға өтүшниң қазақистан үчүн муһим әһмийәткә игә икәнликини алаһидә тәкитлиди.

Әхмәтҗан һашириниң ейтишичә, қазақ тилиниң латин елипбәсидики бир пүтүн үлгиләрни җари қилиш мәсилиси қариливатқан бүгүнки күндә қазақистанда яшаватқан башқа хәлқләрниңму йезиқ мәсилиси вә келәчәк йүзлиниши көпчиликни ойландурмақтикән. Қазақистан президенти қазақистандики башқа хәлқләрниңму латин йезиқиға өтүшигә қарита мумкинчиликләрниң яритилишини оттуриға қойған.

Әхмәтҗан һашири, уйғурларниң өтмүштә бир нәччә йезиқларда мунәввәр әсәрләрни мәйданға кәлтүргәнликини, уйғур латин йезиқиниң совет иттипақида 1930-йилидин 1946-йилиғичә, уйғур елида болса 1965-йилидин 1982-йилиғичә ишлитилгәнликини илгири сүрди. 

Йиғинда сөзгә чиққан тилшунас руслан арзийефниң тәкитлишичә, латин йезиқиға көчүш сиясий мәсилә болуп, дөләт тилиниң латин йезиқиға көчүши бойичә бир нәччә лайиһә түзүлгән болуп, ахирқиси мәмликәт рәһбиригә тәвсийә қилинған икән. 

Руслан арзийефниң дейишичә, һазир дуня миқясида уйғурлар қоллиниватқан латин йезиқиму талаш-тартишлар туғдурмақтикән. Уйғур мәктәплири оқуғучилириниң тәқдирини ойлиған тәқдирдә қазақистанда рәсмий қобул қилинған латин йезиқи асасида уйғур йезиқини йезип чиқиш зөрүр икән. У, уйғур вә қазақ елипбәсидики бәзи кичик пәрқләрни һесабқа алмиғанда бу икки қериндаш хәлқниң елипбә системисида чоң пәрқләрниң йоқлуқини билдүрди. 

Игилишимизчә, йеқинда “уйғур авази” гезитидә руслан арзийефниң “латин йезиқиға көчүш-бизниң омумий вәзипимиз” намлиқ мақалиси елан қилинған. Мақалида мәмликәт президентиға тәвсийә қилинған 32 һәриптин ибарәт лайиһәниң илгирикиләргә қариғанда ихчам һәм инглизчә һерип тахтисиға мас келидиған қулайлиқ йезиқ икәнлики ейтилған. Руслан әпәнди, мубада келәчәктә мәзкур лайиһә дөләт йезиқи сүпитидә қобул қилинған тәқдирдә қазақистан уйғурлириниң шуниңға асаслинип, латин һәрплиригә асасланған йезиқини ишләп чиқиш мумкинликини оттуриға қойди. 

Мухтар әвәзоф намидики әдәбият вә сәнәт институтиниң профессори алимҗан һәмрайеф йүз йил мабәйнидә совет иттипақида кирил йезиқида көплигән надир әсәрләр йезилған болсиму, әмма уларниң барлиқиниң коммунистик идеологийиниң қаттиқ тәсиридә “тасқилип” вә “сүзүлүп” яритилғанлиқини, бүгүнки күндә бу сиясий тәсирдин қутулуш пурситиниң пәйда болуватқанлиқини илгири сүрди. Шу сәвәбтин у латин йезиқиға өтүш тәрәпдари икәнликини, бәзи тавушларни икки һәрп билән йезишни, әмма һәрпләргә бәлгиләр қоюшқа қарши икәнликини, руслан арзийефниң лайиһисини қисмән қоллайдиғанлиқини изһар қилди. 

Зияритимизни қобул қилған тарихчи мунир ерзин совет иттипақида кирил йезиқидин латин йезиқиға, латин йезиқидин кирил йезиқиға көчүши җәрянида пәқәт бәзи лавазимлиқ шәхсләрдин ташқири, уйғур вә башқа хәлқләрниң пикирлириниң һесабқа елинмиғанлиқини илгири сүрди. У, қазақ зиялийлириниң шу вақитларда латин йезиқиға өтүш җәрянида көплигән асарә-әтиқилиридин айрилиш хәвпи туғулуши һәққидә җар салғанлиқини көрситип, мундақ деди: “һазир бу мәсилә кәң түрдә муһакимә қилиниватиду. Қазақ қериндашлар билән биллә уйғурларму бу мәсилигә йеқиндин арилишиватиду. 30-Йилларда чиққан алимлиримиз мушу мәсилиләрни қариған вақитта латин йезиқини қандақ дәриҗидә пайдиланған. Бу нәрсиму етибарға елинса дегән пикрим бар. Вәтәндиму латин елипбәси 50-йилларда қозғалди. Уларниңму өз тәҗрибилири йоқ әмәс”.

Мунир ерзин уйғур мутәхәссисләрниң шуниңға охшаш нуқтиларни һесабқа алған һалда, латин йезиқидики уйғур елипбәсиниң тоғра лайиһисини ишләп чиқидиғиниға ишинидиғанлиқини билдүрди. 

Пешқәдәм устаз қасим исмайилоф мундақ йиғинға тунҗи қетим қатнишиватқанлиқини оттуриға қоюп, мундақ деди: “бүгүн сөзлигүчиләр наһайити орунлуқ гәпни қилди. Әдәбият муәллими сүпитидә мундақ демәкчимән: биринчидин, биз лайиһини қобул қиливатмаймиз, у алдимизда техи. Бу узун җәрян. Қазақ хәлқи билән йеқин болғанлиқимиз үчүн қазақ елипбәси биләнму йеқин бөлишимиз тоғра дәп ойлаймән. Бирақ қазақ тили билән қанчә йеқин болған биләнму бәрибир бизниң тилимизниң өз алаһидиликлири бар”. 

“атамура” нәшрияти уйғур тәһрир бөлүминиң башлиқи малик муһәммидиноф комиссийиләрниң уйғур тилидики латин елипбәсини қобул қилиш җәрянида һәрпләргә қоюлидиған бәлгиләрниң имкан қәдәр аз болуш лазимлиқини тәкитләп, елипбәни асанлаштуруш керәкликини, комиссийә тәркибидә сөзсиз мәктәп муәллимлириниңму болуши лазимлиқини изһар қилди. 

Уйғурлар миллий бирләшмисиниң рәиси һакимҗан мәмәтоф, латин йезиқиға өтүштә һечқандақ сиясәтниң йоқлуқини тилға алди. У, һазир уйғур елида латин йезиқиға өтүш тоғрилиқ сөз болуватқанлиқини, шундақ болған тәқдирдә уйғурларниң өз қериндашлири билән һәм башқиму хәлқләр билән техиму йеқинлишишиға пурсәт туғулидиғанлиқини билдүрди. 

Йиғин ахирида қатнашқучилар қазақистан дөлитиниң латин йезиқиға көчүшини толуқ қуввәтләп, бу мәсилидә қазақистан уйғурлириниң җумһурийәтлик етно-мәдәнийәт мәркизи йенида мәхсус комиссийә қурушниң орунлуқ икәнлики тоғрилиқ қарар алди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.