Klassik sha'ir bilal nazim eserliri qazaqistan Uyghur mektepliride sistémiliq oqutulmaqta

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2015.12.29
Bilal-nazim-heykili-Qazaqistan.jpg Qazaqistan yarkent shehiridiki bilal nazim heykili. 2014-Yil.
RFA/Oyghan

Uyghurlarning ötmüsh tarixida ötken namayendiler köplep sanilidu. Ene shularning biri 19-esirde yashighan klassik sha'ir bilal nazimdur.

Bilal nazim eserliri Uyghur edebiyatshunasliri teripidin köp tetqiq qilin'ghan bolup, hetta qazaqistandiki Uyghur ottura mektep dersliklirige toluq kirgüzülgen bolup, Uyghur ottura mektep oqughuchiliri oqush püttürgüche uning eserliri bilen asasen dégüdek tonushup bolidiken.

Bilal nazimning nami qazaqistanda sowét ittipaqi dewridila ebediyleshtürülgen bolup, bir qanche mektep we kochilargha uning ismi qoyulghan idi.
Almatadiki ixtiyari muxbirimiz oyghan bilal nazim eserlirining tetqiq qilinish we oqutulush ehwali heqqide melumat béridu.

19-Esirde bilal nazimdin bashqa yene abduréhim nizari, turdi gheribi, noruzaxun ziya'i, molla shakir, séyit muhemmet qashi qatarliq köpligen sha'irlar yashighan bolup, ular Uyghur edebiyatini mezmun we shekil jehettin béyitishqa salmaqliq töhpe qoshti. Bilal nazim “Ghezeliyat”, “Ghazat der mülki chin”, “Nuzugum”, “Changmoza yüsüpxan” oxshash eserlerning aptoridur. Edib 1825-yili ghulja shehirining qazanchi mehelliside tughulup, 1900-yili hazirqi qazaqistanning yarkent shehiride 75 yéshida wapat bolghan.

Sha'ir bilal nazimning hayati we ijadiyiti qazaqistanda kimler teripidin tetqiq qilindi? bu heqte qandaq emgekler yézildi? uning ijadiyitini Uyghur tilida bilim béridighan mekteplerde oqutush mesilisi? edibning ismini ebediyleshtürüsh üchün némiler qilindi?

Bilal nazimning hayati we ijadi hazir qazaqistandiki atmishtin oshuq Uyghur we arilash tillarda oqutulidighan mekteplerning Uyghur edebiyati dersliride oqutulidu. Qazaqistanda edebiyat pénining yash ewladlarni terbiyileshtiki roligha alahide köngül bölünüp kelmekte. Bu heqte radi'omiz ziyaritini qobul qilghan almuta wilayitining yarkent shehiride orunlashqan xélil hemrayéf namidiki ottura mektepning Uyghur tili we edebiyati mu'ellimi bexitjan raziyéf mundaq dédi:
Uyghur edebiyatining büyük klassik sha'iri bilal nazimning ijadi ottura mekteplerde asasen Uyghur edebiyati pénide 6-siniptin bashlap oqutulidu. Oqughuchilar 6-sinipta “Nuzugum” qissisi, 8-sinipta sha'irning ghezelliri, 9-sinipta “Ghazat der mülki chin” dastani, 11-sinipta “Ghezeliyat”, “Ghazat der mülki chin”, “Changmoza yüsüpxan” dastanliri bilen tonushidu. Bilal nazim ijadiyitini oqush arqiliq oqughuchilar xelqimizning tarixini, tarixiy shexslerning hayatini hertereplime tonup bilidu. Büyük klassik bilal nazimning “Nuzugum” qissisi arqiliq bizning yash ghunchilirimiz erlikke, qorqumsizliqqa, wetenperwerlikke terbiyilinidu.

Qazaqistandiki yarkent gumanitarliq téxnikomining oqutquchisi, filologiye penlirining namzati hakimjan hemrayéfning éytishiche, bilal nazim eserlirini tehlil qilish, tetqiq qilish we neshr qilish ishliri 19-esirning ikkinchi yérimida rus sherqshunas alimi nikolay pantusof teripidin qolgha élin'ghan bolup, sowét ittipaqi dewride alimlar osman memetaxunof, murat hemrayéf, sawut molla'utoflar teripidin dawamlashturulghan. U bu heqte mundaq dédi:
Filologiye penlirining doktori m. Hemrayéf bilal nazim ijadiyitini neshrge teyyarlash bilen bille edib eserlirini rus we özbék tillirigha terjime qildi. Alimning “Dewr sehipiliri”, “Hayat yalquni” monografiyiliride, mektepning 9-sinipigha béghishlan'ghan Uyghur edebiyati derslikliride bilal nazim ijadi heqqide bahaliq pikirlirini otturigha salsa, filologiye penlirining namzati osman memetaxunof “Bilal nazimning hayati we ijadi” namzatliq dissértatsiyisi da'iriside hertereplime tetqiq qilin'ghan. Bilal nazim ijadiyitini öginishke qiriq yildin oshuq ömrini béghishlighan s. Mollawutof töt ilmiy kitab, 30din oshuq maqalisini metbe'ede élan qilghan. Alimning izdinishliri arqisida 1961-yili “Tallanma eserler”, 1976-yili “Eserler”, shu yili yene “Bilal nazimning hayati we ijadi”, 1987-yili “Weten ishqida”, 2002-yili “Hayat dawanliri” namliq monografiye we maqaliler toplamliri yoruq kördi. S. Mollawutof pütkül ömri boyi bilal nazimning hayati we ijadiyitige munasiwetlik matériyallarni toplash, izdeshtürüsh bilen bolghanliqini bayqashqa bolidu.

Melumki, yettisuda sowét hakimiyiti ornitilghandin kéyin, diniy étiqadlarni cheklesh, jay-jaylardiki meschitlerni yépish, kommunistik idiyige mas kelmeydu dégen bahane bilen qedimiy yadikarliqlarni ujuqturush ishliri keng qanat yayghan idi. Mundaq ishlar bilal nazim kéyinki yilliri yashighan yarkent tewesidimu yüz berdi. Bu heqte hakimjan hemrayéf mundaq dédi:
Panfilof nahiyisining sadir yézisida 20-esirning 30-yilliridiki kolxozlashturush peytide medrisidiki kitablarni köydürüwétish xewpi tughulghanda ademni tawut bilen élip chiqqan'gha oxshash kitablarni zaratgahliqqa élip chiqip kömüwetken iken. Mushu weqedin uchur tapqan s. Mollawutof sha'ir xélil hemrayéf ikkisi 1959-yili sadir yézisigha kélip, qebridiki kitablarni közdin kechürüp chiqqan. Lékin kitablar waqitning ötüshige baghliq uprap, ugulup, peqet ayrim parchilirining saqlinip qalghanliqini kördi. Epsuski, bilal nazim eserliri bu qebridin tépilmidi. Lékin alim sawut molla'utofning teliyige 20-esirning 50-yilliri shinjang-Uyghur aptonom rayonigha ewetilgen qazaqistan yashlar wekilliri terkibide ghuljada bolup, ataqliq diniy zat abdumutelli xelpemdin “Ghezeliyat” ning qolyazmisini tapidu. Bu qolyazma alimning 1961-yili bilal nazim tallanma eserlirini neshr qilishqa asas bolidu. Alim s. Mollawutofning ilmiy izdinishliri arqisida bilal nazim eserliri mektep oqush qorallirida orun aldi. Shundaqla alimning izdinishliri qazaqistan penler akadémiyisi teripidin yuqiri bahalinip, 1992-yili filologiye penlirining namzati ilmiy derijisini berdi.

Qazaqistan Uyghur metbu'ati sehipiliride élan qilghan melumatlargha qarighanda, bu yili bilal nazimning tughulghinigha 190 yil we wapat bolghinigha 115 yil tolghan bolsa, yarkendtiki bilal nazim namidiki Uyghur ottura mektipi ishikining échilghinigha we mezkur mektep yénida sha'ir heykilining qed kötürginige 22 yil bolghan iken.

Edib bilal nazimning namini ebediyleshtürüsh ishliri sowét dewride bashlan'ghan bolup, buninggha öz waqtida hökümet da'iriside ehmiyet bérilgen idi. Bu ishqa bolupmu igilik rehberliri, Uyghur ziyaliyliri we yurt-jama'etchilik jiddiy ariliship, netijide yarkent shehiride bilal nazim namidiki ottura mektep binasi sélinip, sha'ir yadikarliqi ornitildi. Bu jeryanda qandaq ishlar élip bérildi? biz ene shuninggha yéqindin arilashqan shexslerning biri, ilgiriki “Kommunizm tughi”, hazirqi “Uyghur awazi” gézitining yarkent rayoni boyiche sabiq muxbiri, péshqedem zhurnalist abdukérim tudiyarof bilen söhbet élip barduq.

U bilal nazimning namini ebediyleshtürüsh ishlirining 1980-yillardila emelge ashqanliqini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.