“Qosh til yesliliri” balilarning ana tili bilen teng baliliqinimu tartiwalmaqta

Dunyadiki til tetqiqat netijiliri shuni yekünlidiki, “Ana til bir milletning tepekkur xatirisi we medeniyet iznasi, millet rohini teshkil qilidighan asasliq amil. Til pikir qilish qorali bolghanliqtin, ana til asasi puxta bolghandila éniq we küchlük pikir qilghili, ikkinchi tilni asanraq ögen'gili bolidu. Baliliq mezgil bolsa til öginishning altun dewri bolup, bu chaghda balilar ana tilni téz öginidu.” emma, xitay da'irilirining Uyghur balilirigha baghche ma'aripidin bashlap kücheytip élip bériwatqan atalmish qosh til ma'aripi siyasitide del eksiche shekil qollinilmaqta, yeni atalmish qosh til ma'arip siyasitidiki ana til bilen xitay tilining tengpungluqi mesiliside xitay tilining ma'ariptiki qollinish da'irisi meyli dersxana oqutushida bolsun, derstin sirtqi pa'aliyet we oyun we medeniyet pa'aliyetliride bolsun, asasiy salmaqni igilep, Uyghur tili qoshumche orun'gha chüshüp qalmaqta yaki bikar qilinmaqta. Buning Uyghur ewladlirining til we tepekkur iqtidarining normal üsüp yétilishige élip kéliwatqan yaman tesirliri we yene qandaq aqiwetlerni élip kélidighanliqi Uyghur ziyaliylirini endishige séliwatqan jiddiy mesile bolup kelmekte.

Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazariti yéqinda Uyghur aptonom rayoni mudditi 3 yilliq yesli qosh til alahide shtatliq oqutquchi pilanini bashlighanliqini élan qildi. Pilan boyiche asasiy qatlam yeslilirige bu yil yene 3500 neper yesli qosh til oqutquchisi qobul qilin'ghan. Xitay hökümiti az sanliq millet balilirigha mektepke kirishtin burunqi qosh til yeslisi oqutushini omumlashturushqa bashlighan 2011-yildin buyan, 450 mingdin köprek her millet balilirini qosh til yesliliride terbiyiligen.

Uyghur élida yolgha qoyidighan “Qosh til” oqutushining telipi boyiche yesli ma'aripida töt yashtiki balilargha xilmu-xil resimler arqiliq xet tonutushta ana til bilen xitay tilini teng élip bérishni asas qilish, besh yashta herpler bilen tonushup yazalaydighan, alte yashta ikki boghumluq sözler bilen tonushup bolghan bolushi kérek dep körsitilgen.

Qosh til ma'aripi munbiride bu heqtiki tor inkaslirigha qarighanda “Qosh til” ma'aripini yolgha qoyushtin burun oqughuchilar ana tilda toluq sawatini chiqirip bolushi kérek, biraq hazir yesli siniplirida ana til dersi bir sa'et (30 minut) ötülgechke, balilarda ana tilgha tili kelmeslik, tili kemtüklük ehwalliri körülmekte.

Aqsuda qurulghan melum qosh til yeslisining bir bashqurghuchisi so'allirimizgha éhtiyatchanliq bilen jawab bergen bolsimu, bu qosh til yesliside oquwatqan Uyghur balilirining xitay tili ders waqtidin bashqa adettiki pa'aliyet waqitliridimu xitayche sözleshke mejbur ikenlikini yoshurup qalalmidi.

Uyghur aptonom rayoni taratqulirining xewirige qarighanda, pichan nahiyisi bu yil “Qosh til” yesli ma'aripini kücheytish istratégiyesige asasen, 12 milyon som meblegh sélip, 14 orunda “Qosh til” yesli qurushni pilanlighan.

Buningdin Uyghur élining jay-jaylirida qosh til yeslilirining qanche téz sür'ette kéngeytiliwatqanliqini körüwalghili bolidu. Emma bu xil qosh til yesliliridiki Uyghur balilar rastinila teshwiqatlardikidek öz ana tiligha we xitay tilighimu pishshiq, qosh tilliq, eqilliq balilardin bolup yétiliwatamdu? buninggha ijtima'iy alaqe wasitiliride qaysi bir xitay oqutquchining qosh til yeslisidiki 3 yashliq bir Uyghur balining xitay tilini öginishini mesxire qilip tarqatqan sin körünüshidin jawab tapqili bolidu.

Shuningdin körüshke boliduki, atalmish qosh til yeslilirige qobul qiliniwatqan xitay oqutquchilirining qosh til bilmigendin sirt, “Özini béghishlash rohi bolush, méhriban, sewrchan bolush, qayta-qayta tekrar qilishqa jasaret bolush, oqughuchilarda tilgha bolghan qiziqishni, aktipchanliqni, teshebbuskarliqni urghutalishi kérek” dégendek qosh til oqutquchiliri hazirlashqa tégishlik asasliq teleplerge layiq kélish-kelmesliki Uyghurlarda shübhe qozghishi tebi'iy.

Ilgiri ürümchi 14-ottura mektepte uzun yil til-edebiyat oqutquchiliqi bilen shughullan'ghan, gérmaniyediki Uyghur ziyaliy abduweli ependi bu mesilige qarita öz endishisini ipadilidi.

Xitay hökümitining qosh til ma'aripi siyasiti qedem basquchluq kücheytip élip bérilmaqta, nöwette bir Uyghur perzenti qosh til bashlan'ghuch mektipige oqushqa kirishi üchün eng awwal qosh til yesliside kem dégende ikki yil oqughanliq ispati bolushi kérek. Qosh til yesliliride xitay tilini öginish-balilarning ipadilesh iqtidarini yétildürüsh, normal we saghlam ösüp yétilishidinmu muhim orunda turmaqta.

Omumlashturup éytqanda, ijtima'iy turmushta xitay tilini öginish her bir Uyghurning xizmet, öginish, alaqilishishide asasiy orun'gha ötti. Emdi perzent terbiyisidimu ana tilning ornini xitay tilining igilishi Uyghur ziyaliylirining küchlük tenqidige uchrap keldi.

Bu heqte köz qarashlirini otturigha qoyghan abduweli ependi : “Ana til arqiliqla her bir millet özining mewjutluqini saqlap qalalaydu. Ana til arqiliq ewladlargha yéngi yol achalaydu. Emma atalmish qosh til yesli ma'aripi téxi ana tili toluq chiqmighan ewladlirimizgha xitay tilini mejburlap téngip, ularning ana tilini, rohini, baliliqini, kelgüsini, barliqini tartiwalmaqta, atalmish yesli ma'aripi emeliyette mejburiyet ma'aripi tüsini aldi” dédi.

Uyghur we bashqa millet balilirigha eng deslepki ang terbiyisining qosh til yesli ma'aripi namida, emeliyette xitayche élip bériliwatqanliqining achchiq sawaqliri Uyghurlarda bir mehel “Ana til yeslisi” we “Ana til mektep” lirini échish choqanlirini meydan'gha keltürgen bolsimu, emma ular türlük bahane-sewebler bilen bésiqturuldi, xitay tilini asas qilghan bu xil shekli özgergen qosh til ma'aripi Uyghur élida dölet siyasiti boyiche kücheytip dawamlashmaqta.