Közetküchiler: “Qosh til ma'arip” ining sür'iti assimilyatsiye qedimini körsitidu

Bu yil xitay hökümitining Uyghur élidiki qosh tilliq ma'aripni kücheytish sür'itining hessilep ashqanliqini köreleymiz. Xitay da'iriliri 2016-yilida Uyghur élining yesli we ottura, bashlan'ghuch mekteplirige jem'iyettin 10 ming oqutquchini ashkara qobul qilghan bolsa, bu yil bir hesse köpeytip 19 mingdin artuq kishi qobul qilidighanliqini élan qildi. Bu oqutquchilar asasen Uyghurlar zich olturushluq jenubtiki 3 wilayet, bir oblasttiki mekteplerge ewetilidighan bolup, közetküchiler, xitay hökümiti ilgiri “Assimilyatsiye” siyasitini “Qosh til ma'arip” namida yoshurup ijra qilghan bolsa, nöwette bu siyasetning sür'itini hessilep ashurupla qalmay, ma'arip bilen teng medeniyet jehettin assimilyatsiye qilishnimu kücheytmekte, dep otturigha qoymaqta.

Xitay da'irilirining Uyghur rayonidin tarqitilidighan uchur wasitiliride 15-may xewer qilinishiche, da'iriler 2017-yili Uyghur élining yesli, ottura we bashlan'ghuch mekteplirige alahide oqutquchiliq ish ornigha jem'iyettin 19 ming 182 oqutquchi qobul qilidiken. Bu orunlarghimu ilgirikidek siyasiy we kespiy we xitay tili ölchimige da'ir shert we telepler boyiche yéshi 35 yashtin töwenler qobul qilinidighan bolup, bügündin bashlap tizimlash bashlan'ghan. Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining torida tizimlitishqimu bolidiken. Qobul qilinmaqchi bolghan oqutquchilar asasen Uyghur élining jenubidiki qosh til yesli, bashlan'ghuch we ottura mekteplerning qosh til oqutquchilargha bolghan éhtiyajini qamdashni meqset qilghan bolup, her qaysi wilayetlik ma'arip tarmaqliridimu mexsus tizimlash, imtihan élish apparatliri seplen'gen.

Yuqiriqi uqturushtin qarighanda, qosh til yeslilirige qobul qilidighan alahide oqutquchilarning sani 2000 neper bolup xizmet qilish möhliti 3 yil iken. 3790 Nepiri adettiki ottura mekteplirige qobul qilin'ghandin bashqa, köp qismi qosh til bashlan'ghuch mektep alahide oqutquchiliqigha qobul qilinidiken.

Xitay da'iriliri buning aldida Uyghur rayonidiki 3 yilliq “Qosh til” yeslilirini dawamliq kéngeytip, uninggha téximu köp oqutquchi qobul qilishni qarar qilghan idi. Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazariti 2017‏-yili Uyghur rayonida 4387 “Qosh til” yeslisining yéngidin qurulidighanliqini yaki kéngeytip qurulup, 10 ming oqutquchi qobul qilinidighanliqini bildürgen.

Eger bu 19 ming 182 neper alahide oqutquchi jem'iyettin Uyghur éligha qobul qilin'ghanda, bu ötken yildin az kem bir hesse artuq qobul qilin'ghan bolidu. Da'iriler 2016‏-yili 10 ming oqutquchini jem'iyettin yesli, bashlan'ghuch we ottura mektep qish til oqutquchiliqigha qobul qilghan idi.

Xitay hökümiti yéqinqi yillardin béri, Uyghurlarda “Qosh til” yesli ma'aripigha bolghan endishe köpeygenséri, uninggha meblegh sélishni ashurup, 2020‏-yilgha qeder “Qosh til” ma'aripini Uyghur aptonom rayonida omumlashturup bolushqa küchimekte. Bu yil aptonom rayon ma'arip sahesidiki muqim mülük sélinmisi 28 milyard 960 milyon somgha yétidighan bolup, meblegh sélish kölimide tarixtiki eng yuqiri rékort yaritilghan.

Xelq tori Uyghurche qanilining 18-aprél xewiride, Uyghur aptonom rayonluq partkomning orunlashturushigha asasen, 2017-yili, aptonom rayon boyiche oqushtin burunqi üch yilliq heqsiz qosh tilliq ma'arip “Oqutush meydani bolush, oqutquchi qoshuni bolush, dersliki bolush” emelge ashurulidu. Shuning bilen bir waqitta, bu yil dölet, aptonom rayon we herqaysi wilayet, sheherler jem'iy 7 milyard 700 milyon som meblegh sélip, 3845 yéza qosh til yeslisi salidu, buning ichide 2899 yesli Uyghur élining jenubidiki töt wilayet, sheherge tarqalghan.

Xitayning “Qosh til” ma'aripi Uyghur ziyaliylirini we pa'aliyetchilirini izchil endishige sélip kéliwatqan, Uyghurlar uchrawatqan ötkür mesilining biri. Amérikidiki xelq'ara Uyghur kishilik hoquq qurulushimu 2015-yili 20-may “Qosh til ma'arip siyasiti” heqqide mexsus doklat élan qilip, buning Uyghur ana til tereqqiyatini boghup, Uyghur milliy ma'aripini yoqitidighanliqini, Uyghur balilirini özining medeniyiti we en'eniliridin yiraqlashturidighanliqini agahlandurghan idi.

Bu yil ma'arip sahesige 28 milyard 960 milyon som meblegh sélin'ghandin bashqa, qobul qilidighan oqutquchilarnimu hessilep köpeytishi shundaqla qosh til namida élip bériwatqan ma'arip siyasitidiki ashkara xitaylashturush éléméntliri közetküchilerning diqqitini tartmaqta. Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan xelq'ara Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor aspiranti hénry shéjiski ependi, xitay hökümitining atalmish qosh til ma'aripigha sélin'ghan zor meblegh we küchning peqet xitay tilidin ibaret yekke tilliq ma'aripqa séliniwatqanliqini bildürüp, bu nuqtida xitay hökümitini semimiy bolushqa chaqirdi.U mundaq dédi : “Qosh til ma'aripi dégen ikki tilliq ma'aripni körsitidu, emeliyette xitay hökümitining Uyghur élida yolgha qoyuwatqini we küchep tereqqiy qilduruwatqini qosh til ma'aripi emes, xitay tilidin ibaret birla tilliq ma'arip, shundaqla Uyghur élide jem'iyette ijtima'iy, iqtisadiy bir kapaletke ige bolmaqchi bolsingiz, choqum xitay tilini bilishingiz shert, hazir bu shertni orunlighan teqdirdimu Uyghurlar hergizmu xitaylar bilen barawer hoquqqa ige bolalmaydu, ma'aripning özidimu oxshash telepke layiq Uyghur oqutquchilar xizmitidin qaldurulup, ornigha xitay oqutquchilar qobul qilinmaqta. Téximu éniqraq qaraydighan bolsaq, bu bir assimilyatsiye siyasiti. Uyghurlarning kimlikini yoqitish siyasiti, buni ma'arip arqiliq emeliyleshtürüsh atalmish qosh til ma'arip siyasiti dégen nam bilen élip bérilmaqta. Shundaqla Uyghurlarning kimlikige munasiwetlik bolghan din, tarix we medeniyet jehetlerdimu cheklimige duch kelmekte. Shuning bilen bir peytte, yeslidin tartip aliy mekteplergiche, xitay oqutquchilar köpeytilip, Uyghur balilarning xitay tili we medeniyiti bilen uchrishish pursitini köpeytmekte. Ma'aripning assimilyatsiye qilishta rastinla roli küchlük bolamdu? dégen'ge özümnila misal qilip ötey, méning ata-anam esli polshadin, in'gliz medeniyiti we tilining tesiride men hazir polsha til we medeniyitini yérim untudum, bashqa bir milletning medeniyiti we tilida assimilyatsiye boldum désem bolidu. Bu yerde éniq körüwélishqa bolidu, xitay hökümiti Uyghurlarni assimilyatsiye qilish siyasitini kücheytmekte.”

Bu heqte yene, qosh til ma'arip siyasiti heqqidiki maqaliliride mulahizilirini otturigha qoyup kéliwatqan doktor erkin sidiq ependi, ilgiri xitay hökümitining özining qosh til ma'arip siyasitini bir az yapta namlarda emeliyleshtürüp kelgen bolsa, yéqinqi yillarda qosh til ma'aripining sür'itini tézletkendin bashqa, assimilyatsiye qilish meqsitini yoshurmay ashkara emeliyleshtürüwatqanliqini otturigha qoyup, buni hetta, ma'aripta pütünley xitay tilini asas qilghandin bashqa, xitay medeniyitinimu ma'aripqa élip kirip, Uyghur balilirini her tereptin xitaylashturushqa urunuwatqanliqidin körüwélishqa bolidighanliqini bildürdi.

Hénri ependi xitay hökümitining qosh til ma'aripi namidiki assimilyatsiye siyasitini yéqinqi mezgillerde Uyghurlargha hessilep kücheytishning sewebi heqqide mulahizisini otturigha qoyup, “Elwette,qosh til ma'aripi yéqinqi yillarda hessilep kücheytildi, bolupmu 2009-yilidin kéyin Uyghur tilidiki mekteplerla emes, Uyghur tilidiki tor béketliridin tartip teqibge uchrap, Uyghurlarning Uyghur tilini öginishi, ishlitishi her tereptin chekliniwatidu, bu ma'aripla emes, Uyghurlarning qanuniy insan heqlirige munasiwetlik natoghra bir siyaset yéqindin buyan alahide kücheytilgenliki melum, buning xitayning tüp menpe'eti bilen munasiwetlik siyasiti bolghan bir belwagh, bir yol bilen munasiwetlik dep qaraymen, chünki Uyghur rayoni bu istratégiyidiki halqiliq orun, shunga xitay Uyghurlarni téximu qattiq kontrol qilish arqiliq bu istratégiyisining bixeter muweppeqiyetlik bolushining asasini séliwatidu, yene bir tereptin bolsa, xitayning bu istratégiyiside, nurghun xitay bilen hemkarlashqan döletler xitaydiki insan heqliri mesilisini muhim orun'gha qoymay, bekrek iqtisadiy menpe'etini chiqish qiliwatidu, Uyghurlar shundaq bir qiyin basquchta, shunga bu mezgilde bu heqtiki awazimiz kücheytilishi zörür” dédi.

Bu nuqtida erkin sidiq ependimu nöwettiki weziyette Uyghurlarning siyasiy we qanuniy heq-hoquqliridin bashqa, til, medeniyet we ma'aripni öz ichige alghan eqelliy kishilik heq-hoquqlirini qoghdashning téximu riqabetke uchrawatqanliqidek oxshash qarashlirini otturigha qoydi.