Ijtima'iy taratqulardiki inkaslardin qosh til ma'aripining mahiyiti ashkarilanmaqta

Inkaslardin melum bolushiche, xitay hökümiti yéqinqi 15 yildin buyan, Uyghur diyarida yesli ma'aripidin bashlap kücheytip élip bériwatqan “Qosh til ma'aripi” siyasitining özining bu toghrisida tüzgen qanun-nizamlirigha xilap halda, peqet xitay tili oqutushini asas qilip élip bériliwatqanliqi melum. Bu xil qosh til oqutushining Uyghur balilarning til tereqqiyati hetta jismaniy we eqliy tereplerdin normal üsüp yétilishigimu belgilik tosalghu boluwatqanliqi inkas qilinmaqta . Yéqinda undidar, fachebo'ok qatarliq ijtima'iy alaqe ustilirida, Uyghur élida qosh til oqutquchisi salahitidiki bezi xitay oqutquchilar teripidin tartilghan, Uyghur balilirining xitaychini teleppuz qilalmay qiyniliwatqanliqini mesxire qilghan körünüshliri tarqaldi, bu xil uchurlar bir tereptin Uyghurlarning qosh til ma'aripigha bolghan endishilirining asassiz emeslikini ispatliq körsitip bergen bolsa yene bir tereptin chet'ellerdiki Uyghur ziyaliylirida qosh til ma'arip siyasetlirining Uyghur ewladlirigha élip kéliwatqan ziyankeshliklirige qarita, qaytidin endishe qozghidi.

Besh, alte yashlardiki bu Uyghur balining ijtima'iy taratqularda tarqalghan bir yérim minutluq körünüshining Uyghur élide pikir ipade erkinlikidin mehrum Uyghur jem'iyitide qandaq inkaslarni peyda qilghanliqi bizge müjmel bolsimu emma chet'ellerdiki erkin ijtima'iy alaqe wasitiliridiki inkaslardin, bu körünüshining hijrette yashawatqan bezi Uyghurlarni Uyghur ewladlirining kelgüsi heqqide chongqur oylargha, endishige chöktürgen bolsa, yene bezilerning xitayning milliy kemsitishidin xorluq hés qilghanliqi, ghezep nepretke kelgenlikini körüwalalaymiz. Se'udi erebistanda yashawatqan Uyghurlardin exmet haji ependi ziyaritimizni qobul qilip özining bu körünüshni körgendin kéyinki hés qilghanliri we endishilirini ipade qildi.

Xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonluq partkom, xelq hökümiti namida 2004-yili ‛‛qosh til oqutushi xizmitini zor küch bilen ilgiri sürüsh toghrisidiki qarar‚‚ ni tarqitip az sanliq milletler qosh til oqutushi dégenlik az sanliq milletler oqutushida alaqidar derslerni döletning ortaq qollinilidighan til-yéziqi we az sanliq milletlerning til- yéziqi qollinilidighan bir xil oqutush endizisini körsitidu, dep éniq belgiligen. Shinjang Uyghur aptonom rayonluq qosh til oqutush xizmiti rehberlik guruppisi ishxanisi élan qilghan “Uyghur aptonom rayonimizning az sanliq milletler qosh til oqutushi qandaq oqutush?” dégen témida élan qilghan doklatida “Qosh til oqutushi ikki xil (ikki xildin köp) tilni oqutushtiki wasite til qilghan oqutush tüzümi yaki oqutushi endizisi. Qosh til dersliri sistémisi arqiliq oqughuchilarning uniwérsal sapasi we qosh til iqtidarini östürüp, ularni milliy til-yéziqnimu, xenzu til-yéziqinimu pishshiq bilidighan qilip yétildürüsh meqset qilin'ghan” dep körsitilgen.

Halbuki, Uyghur ma'arip közetküchilirining qarishiche, xitay hökümiti özining ma'arip qanun mizanlirining hemmisige xilap halda yéqinqi on nechche yildin buyan, qosh til ma'aripi siyasitini noqul haldiki siyaset süpitide oqush yéshigha toshmighanlarghiche kéngeytip peqet xitay tilini asas qilip élip barmaqta.

Bu yil béshida xitay hökümiti shinjangda nöwette, qosh tilliq oqutquchidin 34 ming 500 adem kem bolmaqta dep körsitip we yeslilerde qosh tilliq terbiyilesh boyiche alahide tesis qilin'ghan ish orunliridiki oqutquchilar pilanini yolgha qoyup, bu pilan boyiche nuqtiliq halda jenubiy shinjangdiki qeshqer, xoten, qizilsu qirghiz aptonom oblasti, aqsu wilayiti qatarliq 3 wilayet, bir oblastni asas qilip yeslilerge memliket da'irisidin oqutquchi qobul qilish pilanini emeliyleshtürmekte.

Xitay qosh til oqutushining nishanining oqughuchilarning uniwérsal sapasi we qosh til iqtidarini östürüp, ularni milliy til-yéziqnimu, xenzu til-yéziqinimu pishshiq bilidighan qilip yétildürüsh meqset qilin'ghanliqini körsitidu.

Uyghur ziyaliylar, pa'aliyetchiler bolsa yillardin buyan xitay yolgha qoyuwatqan atalmish qosh til oqutushi emeliyette xitay tili we medeniyitini singdürüp, Uyghurlarni assimilyatsiye qilish siyasiti bolup, oqughuchilarni qosh tilliq boyiche terbiyilesh emes, belki xitayche til we anggha yéteklesh meqset qilin'ghanliqini qeyt qilip keldi. Bu siyasetning Uyghurlarda eng zor endishe qozghighan teripi yesli ma'aripidimu qosh til oqutushini omumyüzlük yolgha qoyup xitay oqutquchilar arqiliq téxi ana tilimu toluq chiqmighan sebiylerge pütünley xitay tilida terbiye élip bérish idi.

Yéqindin buyan xitay oqutquchiliri tartip tarqatqan Uyghur yesli balilirining qosh til öginish jeryaninigha da'ir qisqa filimlarning meyli qandaqla meqsette tarqitilghan bolmisun Uyghur balilirigha élip bériliwatqan atalmish qosh til ma'aripining nishanini we xitay oqutquchilarning bolsa qosh til ma'aripi toghrisidiki qa'ide-nizamlarghimu xilapliq qiliwatqanliqi ashkarilanmaqta. Emeliyette , atalmish qosh til oqutushi tüzümi Uyghur perzentlirini Uyghurche, xitayche ikkila tilda rawan sözliyelmeydighan we pikir qilalmaydighan halgha chüshürüp qoyuwatqanliqi Uyghur jem'iyitide belgilik inkas qozghighan bir mesilige aylandi.

Ürümchide 10 nechche yilliq oqutquchiliq tejribisige ige gérmaniyediki abduweli ependi, özining qosh til ma'aripi siyasitining Uyghur ewladlirigha qandaq ziyan qiliwatqanliqining janliq bir misal süpitide taralghan körünüshlerni körgendin kéyin,pütkül Uyghur jem'iyitining öziningmu Uyghur baliliri omumyüzlük uchrawatqan bu ehwalgha tégishlik inkas qayturush mejburiyiti bar dep qaraydighanliqini otturigha qoydi.