Xitayning 2016-yilidiki “Qosh tilliq ma'arip” gha da'ir siyaset tedbirlirige nezer

Uyghur rayonidiki melum bir “Qosh tilliq” yeslide xitay dölet bayriqi bilen xitay dölet gérbini xitayche toghra teleppuz qilishqa zorlan'ghan 3-4 yashliq Uyghur bala.

Bu yil xitay hökümitining Uyghur élida qosh til ma'arip siyasitini yürgüzüwatqinigha 16 yil boldi. Xitay hökümitining atalmish “Qosh tilliq ma'arip” istratégiyesi nöwette yuqiri pellige kötürülgen bolup, xitay da'iriliri özi tarqatqan uchurlar bolsa, xitay hökümitining qosh til ma'aripi siyasiti salmiqini aldimizda yenimu küchlendüridighanliqidin shundaqla nishanining merkezlik halda yesli ma'aripigha qaritilidighanliqidin shepe bermekte.

Nöwette muxbirimiz gülchéhre xitay hökümitining 2016-yili, bir yil jeryanida Uyghurlargha qaratqan qosh tilliq ma'arip siyaset we tedbiri hemde uning tesirliri heqqide, radiyomizda bérilgen bir qisim uchur we melumatlardiki muhim nuqtilarni qisqiche eslitip ötidu.

Xitay hökümiti 2000-yilidin bashlap “Qosh tilliq ma'arip siyasiti” ni Uyghurlargha sistémiliq halda yolgha qoyushqa bashlighan idi. Hazirqi weziyettin qaraydighan bolsa, nöwette bu istratégiye boyiche sebiylerge deslepki ang terbiyisi élip bérilidighan baghche ma'aripidin bashlap qosh tillashturuldi. Közetküchilerning qarishiche, xitay hökümitining yeslilerdin bashlap yolgha qoyuwatqan bu atalmish qosh til ma'aripi Uyghurlarni mejburiy halda peqet xitay tilinila öginish, ana tilidin waz kéchish halitige élip keldi. Uyghurche “Shinjang géziti” ning 1-mayda xewer qilishiche, 28-aprél aptonom rayonning “Qosh til” ma'aripining süpitini östürüsh xizmiti yighini ürümchide échilghan. Yighinda “13-Besh yil” mezgilide xitay hökümiti we aptonom rayon da'iriliri bir qatar höjjet we tedbirler arqiliq “Qosh til” ma'aripini yenimu ilgiri süridighanliq iradisini éniq ipadiligen idi.

Derweqe, Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazariti 8-dékabir, rayondiki “Qosh tilliq ma'arip” heqqide bayanat élan qilip, atalmish “Qosh tilliq ma'arip” terbiyesi éliwatqan oqughuchilarning 2 milyondin ashqanliqini, yeslilerdiki “Qosh tilliq terbiye” ning omumlishish nisbitining 90% ke yéqinlashqanliqini, bashlan'ghuch, ottura mekteplerde “Qosh tilliq ma'arip” ning qaplash nisbitining 70% ke yetkenlikini élan qildi.

Qosh til yesliliri köpeytildi, oqush waqti uzartildi

2016-Yildiki xitayning Uyghur éli ma'aripigha da'ir xewerlerdin melumki, xitay da'iriliri Uyghur élida qosh til ma'aripini kücheytish heqqide yenimu jiddiy tedbirlerni alghan, bulardin nishanning yenila yesli ma'aripigha bekrek qaritilghanliqini köreleymiz. Alaqidar uchurlargha asaslan'ghanda, tarim wadisidiki herqaysi jaylarda hökümet bashqurushidiki “Qosh tilliq yesli” ler jiddiy éship méngiwatqan bolup, hazir bu xildiki yeslilerde oquwatqan Uyghur ösmürlirining sani 350 mingdin ashqanliqi melum. “Tengritagh tori” ning ashkarilishiche, Uyghur aptonom rayoni we xitay merkizi hökümiti bu yil rayondiki balilar baghchilirining 2 yilliq qosh til teyyarliq ma'aripigha 949 milyon som pul ajratqan.

2014-Yilidin bashlap bashlan'ghuch mektepke kirishtin burun balilarning qosh til yesliliride ikki yilliq muntizim xitay tilida terbiyilinishini shert qilip békitken xitay hökümitining, emdilikte Uyghur rayonida qosh til ma'aripini omumlashturush üchün, mektep yéshigha toshmighan balilarni xitay tilida terbiyilesh waqtini yene bir yil uzartqanliqi melum boldi. Bu heqte xitayning “Junggo ma'aripi tori” ning 6-dékabir xewer qilishiche, bayin'gholin aptonom oblastida 6-dékabir seyshenbe küni échilghan “Oblast teweside 3 yilliq qosh tilliq yeslini heqsizleshtürüsh pilani” seperwerlik yighinida, 2016-yil 12-ayning 6-künige qeder korlada oblast boyiche 142 orunda “Qosh tilliq yesli” qurulup, yeslilerdiki balilar sanining 3963 neperge yetkenliki, hazirghiche 330 neper qosh tilliq yesli oqutquchisi terbiyilen'genliki, 2017-yilliq pilanda pütün oblast boyiche 4 yashtin 6 yashqiche bolghan gödeklerdin 11 ming 678 balini 3 yilliq qosh tilliq yeslilerde heqsiz oqutush emelge ashuridighanliqi otturigha qoyulghan.

Xewerde, bu yil 549 ming 600 yerlik millet ösmürining balilar baghchilirining qosh tilliq teyyarliq sinipida oquydighanliqini bildürgen.

Qosh til ma'aripini ilgiri sürüshte nazaretchilik we meblegh kücheytildi

Uyghur aptonom rayonluq partkom 15‏-awghust seperwerlik yighini chaqirip, xitay ölkiliridiki “Shinjang sinipliri” gha az kem 3000 neper oqutquchini telim terbiye we nazaretchilikke ewetidighanliqini élan qildi.

Bu xitay da'irilirining hazirgha qeder ichkiridiki Uyghur oqughuchilarning idiyiwi tereqqiyati we ularning herikitini nazaret qilishqa eng köp oqutquchi chiqirishidur.

Uyghur aptonom rayonluq partkomning 2939 neper oqutquchini ichkiridiki “Shinjang toluq ottura sinipliri” ni yétekleshke ewetish pilani ikki yilliq “Yardem bérish programmisi”ning bir qismi bolup, ularning xizmiti oqughuchilarning “Bölgünchilikke qarshi turush” chüshenchisini turghuzushqa yardem qilish iken.

Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari jang chünshyen, 15‏-awghust chaqirilghan seperwerlik yighinida oqutquchilarning wezipisi heqqide toxtilip, ularning wezipisi oqughuchilarni ittipaqliqni algha sürüshke yéteklesh, “Diniy esebiylik”, “Bölgünchilik”ke qarshi küreshke righbetlendürüsh ikenlikini tekitligen.

Da'iriler bu yil yene aptonom rayonining yéza qosh til yesli oqutquchilirini jem'iyetke yüzlinip ashkara teklip qilish xizmitini kücheytken idi. Shinxu'a torining 2016-yili 20-may échilghan jem'iyettin ottura, bashlan'ghuch mektep (alahide ma'arip mektipini öz ichige alidu) we balilar baghchisi oqutquchilirini ashkara teklip qilish axbarat élan qilish yighinigha da'ir xewiride, bu yil Uyghur aptonom rayoni 11 ming 853 oqutquchi teklip qilidighanliqi, buning ichide qosh til baghchilirigha alahide ish orni oqutquchiliri 3551ikenliki körsitildi.

Shinxu'a agéntliqining xewer qilishiche, hazir Uyghur rayonining jenubidiki “Qosh tilliq” yesli, bashlan'ghuch-ottura mekteplerde xitay hökümiti bu yilmu dawamliq türde “Qosh til” ma'aripini Uyghur élining “Menggülük eminliki” we “Milletler ittipaqliqi”ning kapaliti süpitide jiddiy tutup ishlimekte. Uyghur rayonluq partkomning mu'awin sékrétari li pingshin yéqinda aqsudiki ziyariti dawamida qilghan sözide, Uyghur élida muqimliq we menggülük eminlikni ishqa ashurush üchün “Qosh til ma'aripi” ni küchlendürüsh kérek, yash ewladlarni kichikidin tartip sotsiyalistik qimmet qarishi bilen chong qilish kérek dégen idi.

Tengritagh torining xewiride déyilishiche, Uyghur aptonom rayonluq partkom we hökümet 3 wilayet, bir oblastta “Qosh tilliq” yesli ma'aripini dawamliq türde kéngeytish üchün aptonom rayonda mexsus rehberlik guruppisi tesis qilin'ghanliqini jakarlighan. Da'iriler 14-öktebir küni ürümchide jiddiy yighin chaqirip, jenubiy Uyghur élida atalmish “Qosh tilliq” yesli ma'aripini yénimu kéngeytish üchün 3000 neper kadir ewetidighanliqini élan qildi.

Bu qétimliq ma'arip sahesi boyiche jenubqa kadir ewetish ishi da'irilerning 2014-yilining may ayliridin bashlap atalmish “Muqimliq xizmiti” boyiche 200 ming kadirni asasiy qatlamgha ewetish dolqunidin kéyinki yene bir qétimliq zor heriket hésablinidiken.

Tengritagh torining xewiridin qarighanda, Uyghur aptonom rayonluq da'iriler yéqinda “Jenubiy shinjangdiki üch wilayet, bir oblast yézilirida ‛‛qosh til‚‚ yeslisi qurush xizmitini ilgiri sürüsh yighini” chaqirip, yézilarda “Qosh til” yeslisi qurushni tézlitish bash nishanini emeliyleshtürüshni telep qilghan.

Qeshqer wilayetlik intizam tekshürüsh komitéti “Qosh til yeslisi” qurulushi xizmitide aktip bolmighan yaki pikir jehette partiye bilen birdek bolmighan hakim we bölüm derijilik jem'iy 37 neper kadirni “Bir terep” qilghan idi.

Bu heqte yéqinda “Shinjang géziti” de déyilishiche, qeshqer wilayetlik intizam tekshürüsh komitéti 11 nahiye, sheherdiki hakim derijilik 15 kadirgha we bölüm bashliqi derijilik 22 kadirgha ayrim-ayrim partiye ichide agahlandurush, tenbih bérish, wezipisidin qaldurup bir terep qilish charisi qollan'ghan hem 11 nahiye, sheherning asasliq partiye, hökümet rehberlirini özini chongqur tekshürüshke buyrughan.

Xitay hökümet da'iriliri 2000-yillardin kéyin, xitay ölkiliride mexsus “Shinjang sinipliri” tesis qilip, 14-15 yashlar etrapidiki Uyghur oqughuchilarni ana yurti, ata-anisi téximu muhimi Uyghurlarning medeniyet muhitidin ayrip xitay ma'aripi we idé'ologiyisi boyiche terbiyilesh élip bériwatqan idi.

Ürümchidiki pédagogika uniwérsitétining mektep toridin melum bolushiche, mezkur mektepte 2016-yilliq “Shinjang sinipliri” gha ewetilidighan kurslargha yétekchi oqutquchi terbiyilesh merkizi qurulghan bolup, pédagogika uniwérsitétida tesis qilin'ghan yazliq kursqa 9-awghusttin 18-awghustqa qeder 1207 neper oqutquchini terbiyilesh wezipisi bérilgen.

Xitayning shinjang xewerliri, yer shari waqti géziti qatarliqlardimu xitay ölkilirige ewetilidighan oqutquchilar heqqide xewer bérilgen bolup, 15-awghust küni ürümchide Uyghur aptonom rayonluq hökümetning mexsus uzitish murasimi ötküzüp, murasimda Uyghur diyarining teyinlen'gen emeldari jang chünshenning söz qilip, oqutquchilardin “Bölgünchilikke we diniy radikalliqqa qarshi birlik, ittipaqliq shekillendürüsh” ning zörüriyitini tekitligenliki alahide tilgha élin'ghan idi.

Qosh til mektepliridiki Uyghur til edebiyati, tarix dersliklirige omumyüzlük özgertish kirgüzülgen

“Qosh til ma'aripi” siyasiti bilen Uyghur élida özgertip, qoshuwélip yaki yéngidin qurulghan atalmish qosh til mektepliride barliq dersler xitayche oqutulup, Uyghur ana til ma'aripi heptide peqet bir nechche sa'etlik atalmish “Ana til” dersi we “Uyghur til edebiyati” dersi bilen cheklen'genning üstige, bu derslikler kitablirighimu özgertish kirgüzülüp, eslidiki Uyghur klassik edebiyati nemuniliri we tarixiy shexsler ornigha asasen xitaylarning klassik, tarixiy nemuniliri almashturulghan.

Biz qosh til ma'aripining emeliy ünümi we balilarning öz milliy medeniyet nemunilirini bilish ehwali heqqide, Uyghur aptonom rayonining bezi jaylirigha qaratqan ziyaretlirimizde 12 yashliq Uyghur balisi özini qeshqerdiki qosh til bashlan'ghuch mektipining 5 ‏-yilliq üchte yaxshi oqughuchisi dep tonushturghan bolsimu, Uyghur klassik edebiyati we Uyghur tarixidiki birmu shexsni bilmeydighanliqi, hazirghiche Uyghurche bir parche kitab oqup baqmighanliqi melum bolghan idi.

Chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri bolsa, xitay hökümitining Uyghurlarni assimilyatsiye qilip yoqitish arqiliq muqimliq yaritish meqsitini ishqa ashurush üchün aldi bilen Uyghurlarning tili we dinigha hujum qiliwatqanliqini bildüridu. Xitay hökümitining “Meschit bashqurush siyasiti” mu Uyghur teshkilatlirining tenqidige uchrighan idi.

Xitay qosh til ma'arip siyasitining 2017-yilini pilanlap boldi

10-Noyabir échilghan “Jenubiy shinjangdiki üch wilayet we oblasttiki ‛qosh tilliq yesli‚ qurulushi söhbet yighini” da merkez we yerliktin bolup ikki milyard 600 milyon som (texminen 380 milyon amérika dolliri) meblegh ajritip mezkur rayonlarda yéngidin 1700 “Qosh tilliq yesli” berpa qilinidighanliqi, herqaysi jaylarda töt yashtin alte yashqiche bolghan balilarning bu yeslilerde pütünley heqsiz oquydighanliqi jakarlandi. Da'iriler yene, 2017-yili pütün Uyghur diyari boyiche qosh tilliq yeslilerge bir milyon 120mingdin artuq balini qobul qilish, buning ichide 770 minggha yéqin balining Uyghur diyarining jenubidiki üch wilayet we bir oblasttiki yéza, kentlerdin bolushi kéreklikini belgiligen.

28-Noyabir küni ma'arip nazariti we hökümet birliship achqan yighinda, Uyghur diyarining yéza, kentliridiki, bolupmu nuqtiliq halda jenubtiki qeshqer, aqsu, xoten, qizilsu qatarliq wilayet we oblastlardiki üch yilliq heqsiz qosh tilliq yesli ma'aripini téximu omumlashturush tekitlinish bilen bir waqitta, 2017-yili pütün rayondiki qosh tilliq yeslilerning sanini 4387 ge, Uyghurlar diyarining jenubidiki qosh tilliq yeslilerni 3223 ke yetküzüsh qarar qilin'ghan. Bundaq bolghanda aqsu, qeshqer, xoten, qizilsu qatarliq rayonlardiki qosh tilliq yesliler pütün Uyghur diyaridiki qosh tilliq yesliler nisbitining 74% ni igileydiken.

“Qosh tilliq ma'arip” déyiliwatqan, emeliyette xitay tilini asas qilghan “Yekke tilliq ma'arip” ning Uyghur élida tarixtin buyan dawamliship kelgen Uyghur tilidiki milliy ma'aripni peydin-pey siqip chiqiriwatqanliqidin qattiq endishiliniwatqan Uyghur ziyaliylarning qarishiche, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan atalmish qosh til ma'aripi emeliyette xitay tilidin ibaret yekke tilliq ma'arip, buni qosh tilliq ma'arip déyishke bolmaydu, assimilyatsiyeni meqset qilghan bu xil ma'arip siyasiti kéyinki ewladlarning normal ösüp yétilishi we Uyghur tili we medeniyitige mölcherligüsiz zor ziyan élip kélishi mumkin. Bu bir yil jeryanida, radiyomizda söhbetlerge qatnashqan ma'aripchilar we mutexessisler Uyghur ata-anilar üchün öz perzentlirini hem jem'iyette bir kishilik orun igileshtin mehrum qalmasliq hem Uyghurluq kimlikini yoqatmasliq sherti astida ana tilida terbiyeleshning nahayiti müshkül bolsimu, ata-anilarning choqum ijra qilishqa tégishlik mes'uliyiti ikenlikini tekitlep kelmekte.