Türk dunyasi ma'aripshunasliq yighinida xitayning Uyghurlargha qaratqan til siyasiti otturigha qoyuldi

Türkiyening antaliye shehiride chaqirilghan “Xelq'araliq ma'aripshunasliq we ijtima'iy penler ilmiy muhakime yighini” din körünüsh. 2016-Yili dékabir, türkiye.

Türkiyening antaliye shehiride chaqirilghan “Xelq'araliq ma'aripshunasliq we ijtima'iy penler ilmiy muhakime yighini” din körünüsh. 2016-Yili dékabir, türkiye.

“Exmet yeséwi yili” munasiwiti bilen 12-ayning 1-künidin 4-künigiche türkiyening antaliye shehiride “Xelq'araliq ma'aripshunasliq we ijtima'iy penler ilmiy muhakime yighini” chaqirildi.

22-Dölettin 480 mutexessis ishtirak qilghan yighinda enqere yildirim bayazit uniwérsitéti jem'iyetshunasliq fakultéti oqutquchisi, proféssor doktor abduréshit qarluq “Sherqiy türkistanda yürgüzülüwatqan til siyasiti we netijiliri” témisida doklat bergen.

Türkiye kadirlar uyushmisi tarmiqidiki türkiye ma'aripchilar uyushmisi bilen türkiye xelq'ara yawro-asiya ma'aripchilar uyushmiliri ortaq achqan “Xelq'araliq türk dunyasi ma'aripshunasliq we ijtima'iy penler yighini”gha türkiye, qazaqistan, qirghizistan, ezerbeyjan, kosowa qatarliq 22 dölettin kelgen mutexessisler ishtirak qilghan. Uyghur mutexessislerdin abduréshit qarluq ependining yighinda sun'ghan “Sherqiy türkistanda yürgüzülüwatqan til siyasiti we netijiliri” mawzuluq doklatining qisqiche mezmuni töwendikiche: “Ulugh türkistanning sherqi 1949- yilidin tartip xitay xelq jumhuriyitining bir parchisigha aylandi. 1955- Yili pütünley xitaygha qarashliq shinjang Uyghur aptonom rayonigha aylanduruldi. Xitay kommunist partiyisi hökümiti xitaydiki oxshimaydighan milletlerni xitaygha xas sotsiyalizm tüzümi bilen bashqurushqa bashlidi. Xitaydiki hökümran küch bolghan xitaylar, özlirige pütünley oxshimaydighan musulman Uyghurlarni bashqurush, xitay milliti bilen yéqinlashturush, pütünleshtürüsh, eng axirida éritip tügitish meqsiti bilen 1955-yilidin bashlap bu heqte til, kültür we ma'arip siyasiti yürgüzüp kelmekte. Rayon xelqining menpe'etini oylaydighan ziyaliylarni nezerde tutmastin élin'ghan bu qarar bashlan'ghuchta xelqning qattiq naraziliqigha uchrighan bolsimu, emma xelqni qattiq jazalash we basturush netijiside mezkur siyaset xelq teripidin passip halda qobul qilinishqa bashlidi. Bu mezgilde rayon xaraktérlik tillar mehelliy tillargha, mehelliy tillar bolsa a'ile tillirigha aylinip qaldi. Bezi a'ile tilliri yoq bolup kétip, uning ornida xitay tili ishlitilishke bashlidi. Qedimiy tarixqa ige mukemmel bir yéziq tili bolghan Uyghur yéziq tili we axbarat tilimu ‛xitay tilining terjimisi‚ halidiki bir tilgha aylinip qélishtin qutulalmidi. Hetta bezi rayonlarda, Uyghurche ishlitilishtin chüshüp qélish xewpi astida turmaqta.”

Doktor abduréshit qarluq yighinda bergen doklatida aldi bilen Uyghur diyarining 1949-yilidin kéyinki tarixi jeryani toghrisida qisqiche melumat bergendin kéyin, xitay kommunist partiyisining shinjang Uyghur aptonom rayonida élip bériwatqan til siyasitini anglatqan bolup, u mezkur siyasetning musulman Uyghurlargha we bashqa türkiy milletlerge qandaq netije élip kelgenlikini tilshunasliq we jem'iyetshunasliq nuqti'ineziridin sherhligen.

Yighin heqqide téximu tepsiliy melumat igilesh üchün yighinni uyushturghan türkiye kadirlar uyushmisi re'isi isma'il qonjuq we yighin'gha ishtirak qilghan antaliye aqdéngiz uniwérsitéti türk tili we edebiyati fakultéti oqutquchisi oghuzxan qaraburghu we doktor abdullah kök ependiler bilen söhbet élip barduq.

Isma'il qonjuq ependi yighinning utuqluq ötkenlikini bayan qilip mundaq dédi: “Antaliye shehiride ‛xelq'araliq türk dunyasi ma'aripshunasliq we ijtima'iy penler ilmiy muhakime yighini‚ chaqirduq. Türkiye ma'aripchilar uyushmisi bilen yawro-asiya ma'aripchilar teshkilatliri birliki birlikte uyushturghan yighin idi. 480 Mutexessis ma'aripshunasliq we ijtima'iy penler toghrisida 430 ilmiy doklatni oqup ötti. Türk dunyasigha paydiliq tetqiqatlar otturigha qoyulghan bir ilmiy muhakime yighini idi. Yighin'gha ishtirak qilghan hemme kishi xursen bolghan bir yighin boldi, nahayiti utuqluq boldi. Biz türk dunyasi toghrisida bu xil pa'aliyetlirimizni dawamlashturimiz.”

Isma'il qonjuq ependi bu yighinning “Sherqiy türkistan mesilisi” üchünmu paydiliq bolghanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Sherqiy türkistan mesilisi bolsun, türk dunyasining mesililiri bolsun mutexessislerning hel qilish yolliri toghrisidiki tetqiqatliri bilen hel bolidu. Hel bolmighan teqdirdimu bu mesililerning ilmiy yosunda otturigha qoyulushi, yashlargha sherqiy türkistan mesilisini anglitish üchünmu bolsa paydiliq bolidu dep oylaymen”.

Antaliye aqdéngiz uniwérsitéti oqutquchisi oghuzxan qaraburghu ependi yighinda nuqtiliq halda türk dunyasining mesililirining otturigha qoyulghanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Hemme mutexessisler öz sahesi toghrisida élip barghan tetqiqatlirini otturigha qoydi. Bulardin sirt nuqtiliq halda türk dunyasidiki mesililer toghrisida muzakiriler élip bérildi, mutexessisler bu heqtiki köz qarashlirini otturigha qoyup ötti”.

Doktor abdullah kök ependi yighinda til toghrisida qimmetlik köz qarashlarning otturigha qoyulghanliqini bayan qilip mundaq dédi:“Bu ilmiy muhakime yighinining eng muhim teripi, oxshimaydighan 22 dölettin tili oxshash, dini, tili we köngli bir qérindash milletlerdin mutexessislerning bir jaygha jem bolushidur. Bu mutexessisler 4 kün boyiche türk dunyasining pütün mesililirini otturigha qoyghanliqi we türkiy tillirining mesililirini otturigha qoyghanliqi boldi.”

Mezkur yighin türkiyede tunji qétim ötküzülgen yighin bolup, 4 kün dawamlashqan yighinda türkiye we bashqa türkiy jumhuriyetliri we türkiy milletlerning ma'arip ehwali, ma'aripta saqliniwatqan mesililer, ijtima'iy pen tetqiqati we saqliniwatqan mesililer dégen'ge oxshash mezmunlarda doklat bérilgen.