Хитайларниң шәһәр қурушиға рухсәт, уйғурларниң йәсли қурушиға рухсәт йоқ

Уйғур дияри ториниң 24 - априлдики хәвәрлиридин мәлум болушичә, орни үрүмчидә болған “хәлқара ана тил сода ширкити” дәсләпки қәдәмдә уйғур, қазақ, қирғиз, өзбек қатарлиқ төт милләтниң пәрзәнтлирини өз ана тилида йәсли тәрбийисигә игә қилиш мәқситидә, тәңритағ райони тәвәсидин балилар бағчиси қурушқа лайиқ бир туралғу җайни иҗаригә алған.

Қурулуш сүпити тәләпкә лайиқ болған бу туралғуниң рәсмийәтлирини вә балилар бағчиси қурушқа мунасивәтлик материялларни толуқ һазирлап, тәстиққа еришиш үмидидә мунасивәтлик һөкүмәт органлириға барған. Әмма ана тил ширкити хадимлириниң илтимасини һазирға қәдәр “бу дегән қош тиллиқ маарип сияситигә қарши тәләп, тәстиқлашқа болмайду” дәп рәт қилидиған бирму орган чиқмиған болсиму, уларниң йәсли қуруш иши йәнила әмәлгә ашмай кәлмәктә. Ана тил ширкити хадимлири тәңритағ районлуқ маарип идариси, аптоном районлуқ маарип назарити, үрүмчи сақчи идариси, шәһәр қурулуши идариси, от өчүрүш идариси дегәндәк талайлиған идарә - орган арисида айларчә қатрап йүрүп, я болиду, яки болмайду, дегән җавабқа еришәлмәй пәришан болмақта.

Вәһаләнки, уйғур дияридики қазақ зиялийлири йәнә башқичә муамилигә учримақта. Қазақчә “култәгин” мунбириниң йеқинда елан қилған уқтурушида баян қилинишичә, хитай даирилири тарбағатай вилайити тәвәсидә “қоштиллиқ маарип” қа қарши чиқип, қазақчә мәктәпләрни ечиш үчүн һәрикәткә өткән қазақ зиялийлириниң илтимасини тәстиқлиған. Тарбағатайдики қоштиллиқ мәктәпләр мәхсус уқтуруш чиқирип, қоштилиқ мәктәпләрдә оқуватқан қазақ пәрзәнтлириниң қайси тилда оқушни халиса, шу тилға илтимас қилса болидиғанлиқини билдүргән. Қазақ ата - аниларға йеңидин мәктәпкә тизимлитиш җәдивәллирини әвәтип, мәктәп таллаш һоқуқини бәргән. Бу йеңи пиринсип бойичә, тарбағатайда бу йил 9 - айда қазақ тилидики мәктәпләрдә оқуш башлаш тәйярлиқи башлинип кәткән.

Бирақ, уйғур ана тилида йәсли, башланғуч мәктәп вә оттура мәктәпләрни қуруш йолида йиллардин буян пидакарлиқ көрситип кәлгән уйғур зиялийлири һәр түрлүк тосалғуларға учрап, үрүмчидә техичә уйғур тилида бир йәсли қуруш мәқситигә йитәлмәй кәлмәктә. яврупа шәрқий түркистан бирлики тәшкилатиниң рәиси әнвәрҗан әпәнди бу хусуста зияритимизни қобул қилип, хитайниң ассимилиятсийә сияситигә көрә, уйғурларниң ана тилда мәктәп ечиш ғайисиниң “қош тиллиқ маарип”қа җәң елан қилғанлиқ болидиғанлиқини, хитайниң қазақ хәлқи билән уйғурларға пәрқлиқ муамилә қилишиниң икки милләт оттурисида зиддийәт теришни мәқсәт қилидиғанлиқини илгири сүрди.

Мәлумки, бу йил 19 - март күни қәшқәрдики “нурхан тил тәрбийиләш мәркизи” ниң “рәсмийәтлири толуқ әмәс” дегән баһанидә хитай даирилири тәрипидин тақиветилиши уйғур җәмийитидә зор ғулғула қозғиған иди. Шу күни йәнә үрүмчи шәһәрлик җамаәт хәвпсизлик идариси ана тил сода ширкити тәрипидин үрүмчидики “уйсун” ресторанида өткүзүлмәкчи болған норуз паалийитини мәҗбурий әмәлдин қалдурувәткән. Бу паалийәткә уйғур, қазақ, қирғиз, өзбек қатарлиқ милләтләрниң мәшһур затлиридин миңға йеқин киши тәклип қилинған иди.

Уйғур зиялийлири бу вәқәләрни торда ашкарилиғандин кейин, хитай һөкүмәт даирилири “ана тилда мәктәп қуруш” темисиға мунасивәтлик барлиқ язмиларни тордин ююп ташлашни тәләп қилған болсиму, мәқситигә йитәлмигән. Бүгүн уйғур елиниң ичи вә сиртидики 100 миңдин артуқ киши уйғурларниң миллий мәвҗутлуқиға мунасивәтлик бу темиға нәзәрлирини ағдуруп кәлмәктә.

Уйғур тор бәтлириниң 24 - априлдики хәвәрлиридә баян қилинишичә, ана тил сода ширкити бүгүн қайтидин йезип чиққан “ана тил балилар бағчиси қуруш илтимаси” ни аптоном районлуқ маарип идариға йоллимақчи болған. Тор бәтлиригә ашкариланған бу илтимаста, үрүмчидики уйғурлар мәркәзлишип олтурақлашқан тәңритағ райони, сайбағ райони қатарлиқ җайлардики қанчә йүзлигән уйғур, қазақ пәрзәнтлириниң тегишлик йәсли тәрбийиси көрүш шараитидин мәһрум қеливатқанлиқи көрситилгән.

Илтимаста, хитай маарип министирлиқи 2003 - йили 1 - айниң 27 - күни елан қилған “йәсли маарипи ислаһати вә тәрәққияти тоғрисидики йитәкчи пикир” намлиқ 2003 13 номурлуқ һөҗҗәт, “җуңхуа хәлқ җумһурийити маарип қануни”, “җуңхуа хәлқ җумһурийити пуқрави маарипни илгири сүрүш қануни”, “җуңхуа хәлқ җумһурийити пуқрави маарипни илгири сүрүш қануниниң иҗарә низамнамиси”, “йәсли маарипиниң йитәкчи мәзмуни”, “йәсли хизмити бәлгилимиси”, “йәслиләрни башқуруш қаидиси”, “3 яштин 6 яшқичә балиларниң өгиниш вә тәрәққият көрсәткүчи”, “пүтүн күнлүк вә ятақлиқ йәслиләрниң орунлаштүрүш өлчими”, “йәсли қурулушлириниң лайиһилиниш өлчими” һәмдә уйғур аптоном райони вә үрүмчи шәһәрлик маарип идариси бесип тарқатқан пуқрави мәктәпләрни қурушни илтимас қилиш қолланмисиниң йәслигә алақидар бәлгилимилиригә мураҗиәт қилинған болсиму, йәнила тәстиқтин йирақта қалған.