Tashpolat téyipning qismiti: ömürlük xizmet bedilige bérilgen ölüm jazasi

2017-Yilidin bashlap Uyghur jem'iyitide eng közge körün'gen birnechche yüz Uyghur ziyaliysining arqimu-arqidin tutqun qilinishi pütkül Uyghur jem'iyitini wehimige salghan bolsa, 2018-yilining axirida tutqundiki bu ziyaliylarning aldinqi rétidin orun alghan tashpolat téyipqa kéchiktürme ölüm jazasi bérilishi pütün dunyani heyran qaldurdi. Chünki ölümge höküm qilin'ghan bu kishi shinjang uniwérsitétining mudiri idi. Uning pütkül ömri ilim-pende chongqurlap izdinish hemde uniwérsitétning oqutush ishlirini yaxshilash bilen ötken bolup, “Ölüm jazasi” dégen atalghu bundaq bir shexske peqetla jipsilashmaytti.

Derweqe, dunyaning tashpolat téyipqa bérilgen ölüm jazasigha heyran qélishi tasadipiyliq emes idi.

1990-Yillardin tartip u “Tashpolat téyip” dégen isim barghanséri köp Uyghur yashlirigha, shuningdek Uyghur jama'itige bilinishke bashlighan. 1992-Yili yaponiyediki tokyo uniwérsitétidin jughrapiye ilmi boyiche doktorluq unwanini alghan tashpolat téyip ana mektipi bolghan shinjang uniwérsitétigha qaytip kélip, özi burun on yilche oqutquchiliq qilghan jughrapiye fakultétida ders bérishni dawamlashturghan. Özining baliliq mezgilidiki chong bolghanda jughrapiye alimi bolush arzusigha yetken tashpolat téyip qolgha élin'ghuche bolghan ariliqta 35 yilliq ömrini Uyghur diyarining jughrapiye ilmige da'ir tetqiqat, tekshürüsh we oqutush ishlirigha béghishlighan. Bu jeryanda uning qedem izi tegmigen héch yer qalmighan. Uning bu jehettiki xizmetliri xitayning her derijilik radiyo we téléwiziye qanallirida köplep xewer qilindi.

Köp yillardin buyan tashpolat téyipning yiraqtin sézish ilmi boyiche wujudqa chiqarghan izdinishliri, oqutushtiki ijtihati axiri uni özi ishlewatqan jughrapiye fakultétining mudirliq ornigha élip chiqqan. U 1996-yili shinjang uniwérsitétining mu'awin mektep mudiri bolup östürülgen. 2010-Yiligha kelgende mektep mudiri, qoshumche uniwérsitét partkomining mu'awin sékrétari bolghan.

Amiy andérson imzasida 21-yanwar küni élan qilin'ghan bu heqtiki maqalida körsitilishiche, tashpolat téyip bu jeryanda chingxu'a uniwérsitéti qatarliq 50 nechche uniwérsitét bilen shinjang uniwérsitétining dostluq munasiwiti ornitishigha küch chiqarghan. Uyghur diyarining ékologiyesi, qurghaq rayon jughrapiyesi, derya we qumlishish mesilisi, shorlishishning tesirini yiraqtin sézish téxnikisi arqiliq bayqash, derya-éqinlar ékologiyesi qatarliq témilar boyiche 200 parchidin artuq ilmiy maqale, besh parche mexsus kitab yazghan we xitayche, Uyghurche tillarda neshr qildurghan. Bu maqaliler we kitablar tarim wadisi, jungghar oymanliqi qatarliq jaylardiki muhitning buzulushigha munasiwetlik ehwallarni chüshinishte tolimu qimmetlik ilmiy asaslar bolup qalghan.

Tashpolat téyipning mana mushundaq birqatar ilmiy netijiliri seweblik fransiyedin uninggha pexriy doktorluq unwani bérilgen. Xitay axbarat saheside köp qétim ziyaret obéykti bolghan hemde ilim-pen sahesidiki izden'güchilerning ülgisi qatarida köplep teshwiq qilin'ghan. Shu qatarda xitayche élan qilin'ghan “Traktor shopuridin parizh uniwérsitétining doktorighiche” namliq maqalida uninggha bérilgen pexri doktorluq unwani “Tashpolat téyipningla emes, belki shinjang uniwérsitétining sheripi” déyilgen. Ene shu sherep sahibi bolsa 2017-yili mart éyida gérmaniyediki xelq'araliq yighin'gha qatnishish üchün seperge chiqqanda béyjing ayrodromida tutqun qilin'ghan.

Tashpolat téyipning qolgha élinishi we ölümge höküm qilinishi heqqide söz bolghanda amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen özining deslep bu xewerni anglighanda tolimu ghezeplen'genlikini, chünki buning hazirqidek medeniyet dewride herqanche qilipmu qobul qilghili bolmaydighan bir ré'alliq ikenlikini bildürdi.

Tashpolat téyipning eyni waqittiki dostliri we xizmetdashliridin bolghan tarix penlirir doktori qahar barat bolsa tashpolat téyipning ölümge höküm qilinishidin xitay hakimiyitining tarixtiki eng zulmetlik dewrge qaytip kelgenlikini körüwalghili bolidighanliqini alahide tekitlidi.

Élshat hesenning pikriche, tashpolat téyiptek ilim-penning we xitay hakimiyitining sinaqliridin öteligen bir shexsning emdilikte “Ikki yüzlimichi” dégen betnam bilen ölümge buyrulushini mahiyette pütkül Uyghur millitige bérilgen bir signal, dep chüshinishkimu bolidiken.

Qahar barat bu qarashni qollash bilen birge xitay hakimiyitining özliri bilen Uyghurlar otturisidiki “Köwrük” lük rolini oynighan shexslernimu ayap qoymighanliqidek ré'alliqning yene bir jehette Uyghur millitini axirqi girwekke qistap barghanliqining ipadisi, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Melum bolushiche, ötken ikki yildin buyan tutqun qilin'ghan Uyghur serxilliri nöwette mexpiy sot basquchida turuwatqan bolup, ularning köpchilikining tepsiliy ehwali xitay hökümitining xewerlerni qattiq qamal qilishi tüpeylidin tolimu cheklik halette bilinmekte iken.